-Ez dixwazim ji te re kulîlkek bikirim.

Xwe di ser min de xwar kir û bêyî ku destê min berde cara duyem ji min re heman gotinê got; “Ez dixwazim ji te re kulîlkek bikirim.”

Zivistan bû, kîloya balîcana gihabû 6 milyonan. Em li ber deriyê Carrefoursa’yê rawestiyabûn. Li hêlek derî fêkî û hêşînayî hebû lê hêla din jî li ser texteyên qasê mêtroyek bilind çend kulîlkên cihê hatibûn rêzkirin. Ji xwe ez bêdilî ketibûm marketê, bi lez û bez min dixwest xwe bigihînim malê. Ku me li kasayê pereyê tiştikan da û me tûrikê xwe tije kir. Em bi ber derî ve meşiyan. Bi vebûna derî re hewaya sar ya Stenbolê ket nava hinavê me. Hêdîka pêçîkên xwe yên nazenîn berda nav destê min û bi zeft girt, wek em ketibin nav talûkeyek. Kêlî ew kêlîbû ku em ji derî derkevin û herin malê, li ber sobeya daran kêfa Gurê Manco bikin lê bi dîtina kulîlkan bi careke ji cihê xwe veciniqî. Min bi ber wan de kaş kir.

Min êdî nikaribû xwe li keriyê daniya. Cara duyem bû ku got “Ez dixwazim ji te re kulîlkek bikirim.”

Bêyî gotineke bibêjim me li kulîkên meyzand. Orkîdeyên bi çeqlên zirav ve girêdayî û ber bi jor bilind bûne û simbilên ku hê kulîlk venedane. Min bi serê çav lê nihêrî, orkîde qasê barê kerê buha bû, wê jî firq kir û destê xwe dirêjî simbilan kir. Ji nav wan ya herî baş girt û em cardin vegeriyan marketê.

Min dizanibû ku ezê nikaribim li kulîlka kiriye xwedî derkevim. Xwedayê mezin jî bi çingîniya ewran heq dida min.

Her çiqas simbila hê kulîlk venedaye hevşabûna me dereng xistibe jî min danî pêşiya pirtûkên xwe yên kurdî ku hevaleke min qasê sêsid heban beriya ji Stenbolê bar bike diyariyê min kiribû û li rûpela pêşî û li rûpela dawî navê xwe nivisandibû danî. Ji metbaxê tebaxek anî û danî binê guldangê.

Xwedayê mezin min rûreş dernexist. Qasê hefteyek piştî ku ji min simbil kirî bênavber baran barî. Hefteyek dipîdirêj li ber pirtûkan ma û bi tu awayî rûyê tavê nedît. Çend roj ewr vebûn û tavê rûyê xwe nîşan da û kulîlka me geş bû, şax veda. Serê gulyên wî teqiyan û kulîlkên helesor serê xwe dirêj kirin derve. Hê min û kulîlk xwe nedîtibû cardin baran û berf û bagerek sar li me qesilî.

Di şeveke sar û bi berf de min simbila hê teze bi ser xwe de hatibû li derve bîra kir û qasê çend rojan di bin berfê de ma. Min dîsa nevavêt, danî ber serê xwe.

Her ku min lê dinihêrî diketim nav xeyalek. “Keçek xama di sibeheke roja lehtê de di destê wê de kulîlkek ber bi mala xoşewîstê xwe de dimeşe. Wek Mathildayê dixwiyê. Wek malzemeyê taştê kirîbe kulîlka di destê xwe de dirêjê kurik dike. Sifreya taştê amade dikin. Kurik nizane kulîlkê çi bike, yekem car e ji kesek kulîlk distîne him jî bi guldankê. Wî jî datîne ser sifreyê, dixe navbera peynêr û rîçala ji gund jê re şandine. Kurik serê çetela xwe li xweliya guldangê dixe, keçik hew dikene.”

Her ku diçe li çar perçeyên Kurdistanê karên sînemayê pêş dikeve û di qadên navnetewî de derhênerên kurd xelatên giranbuha distînin. Ligel van pêşketinan di navbera sînamegerên kurd de astengiya hevnasîn û pêwendiyê heye. Ji ber ku sazîkî hemû sînemageran bigîhîne hev nîn e ev astengî berdewam e. Derhênerê Rojhelatê Kurdistanê Celal Saedpanah yek ji wan derhênera ye ku fîlmên serkeftî kişandiye lê zêde nayê zanîn. Saedpanah herî dawî bi fîlma xwe ya Reş û Spî beşdarî Festîvala Fîlmên Stenbolê bû û em jî bi wî re li ser sînemayê axivîn.

Jiyanek di nav sînemayê de

Saedpanah, bi dehan derhênerê navdar yê Îranî re kar dike û di piraniya fîlmên wan de karê alîkariya derhêneriyê de cîh digre. Serkeftina derhêneriya wî jî ji van xebatên wî yê cûr bi cûr tê. Ew jî bi xwe destnîşan dike ku van projeyên ewî tê de cîg girtiye ji bo wî bûye dibistanek sînemayê. Saedpanah dibê ku derfet bibînim ez ê fîlmek dirêj jî bikşînim lê her wisa kurtefîlmên xwe jî berdewam bikim. Saedpanah derbarê fîlmên xwe yê heta niha kişandiye de waha dibêje: “ ‘Serîlêdan’ (mulaqat) fîlma min kurt a yekemîn e. ‘Televîzyon di xeyal de’ fîlma duyemîn e û ew jî kurt e. Ev fîlm ji hin serpêhatiyê zarokek ku dixwaze televîzyon temaşe bike pêk tê. Belem li gund televîzyon nîn e û ji bo vê xwasteka xwe bi cîh bîne hewl dide. Ya sêyemîn ‘Dengê Sazê’ ye. Ev fîlm jî li ser binesaziya muzîkê li Rojhilatê Kurdistanê, madeyên hişbir û têkiliya wî bi muzîkê re ye. Piştî wî min fîlmek li ser kîmyabarana Helepçe çêkir. Ev fîlm di sala 2008’an de hat kişandin û navê wî jî ‘Kesî hez nakin’ bû. Ef fîlm li ser keraseta piştî kîmyabarana li Helepçe û guherîna jiyanê, xem û kulên şêniyên wir dide ser perdê. Dû re bi navê ‘Dengê Baran’ê di 2011’an de kurtefîlmek din kişand. Ev fîlm teybettir bû li gor fîlmên min yên din û gelek bi nav û deng bû. Dikarim bibêjim ku zêdetir înternesionaltir bû û di gelek festîvalan de xelat vergirt. Fîlma dawî ya min di 2014’an de kişand bi navê ‘Reş û Spî’ Ev berhema Wezareta Rewşenbîrî ya Herêma Kurdistanê şaxa Duhokê bû.” Fîlma Reş û Spî li Duhokê beşdarî festîvalê bû û xelata baştirîn fîlma Enstîtuya Goethe stend. Li festîvala Esfehanê baştirîn xeleta Mindalan ya Baştirîn Derhêneriyê vergirt. Li Ermenîstanê xelata fîlma baştirîn bi wate girt. Li festîvala Dramayê Yenanîstanê baştirîn fîlm hat hilbijartin. Li Festîvala Navnetwî ya Bangkokê ket dereceyê û niha jî beşdarê çend festîvalên din bibe.

Li Îranê sînemageriya kurdan cîhek girîng digre

Wek ku tê zanîn di van çend salên dawî de sînemaya Îranê li hemû cîhanê navdartir bûye û gelek jê tê behskirin, Saedpanah vê bi kevnbûna dîroka sînemaya Îranê ve girê dide û dibê ku bi teybetî din av sînemay Îranê de derhênerên kurd balê dikşînin. Saedpanah: “ Behmen Qubadî, Şahram Elîdî, Cemîl Rustemî, Salim Salawatî û bi dehan kesên din li dinyayê xelatan vergirtin. Meriv dikare bibêje ku derhênerê Îranê jî li gor xwe xwemalbûn, wek Angelopoulos, Emir Kusturica teybetiyê wan yê kesane hebû.” Saedpanah, dibê ku her çiqas li Îranê kurd di warê sînemayê de bi bandor bin jî pêşî li wan tê girtin. Saedpanah: “Her dem pêşiya sînemaya kurd li Îranê tê girtin. Mesela fîlma min li bajarê Esfahanê xelat vergirt lê destûr nedan ku li cîhên din bê nîşandayîn. Heman tişt têne serê derhênerên din jî.”

Wek kut ê zanîn ji şert û mercên diyar piraniya sînemagerên kurd û temaşevan hev nas nakin û ji hev bê hay in. Her çiqas li her perçê Kurdistanê derhênerên serkeftî hebin jî derfet nabînin ku ji hêla perçeyên din bên nasîn. Li ser pirsa me ya sînemaya Bakur çawa dibîne Saedpanah, dibê ku li bakur fîlmên serkeftî tên çêkirin. Saedpanah: “Min li festîvalên Başûr derfet dît ku sînemaya Bakur nas bikim. Ez dikarim bibêjim ku serkeftîne. Helbet kesek wek Yılmaz Güney li Bakur derketiye û divê asta ewî bilind kiriye bê parastin. Di fîlm kişandina min de jî bandora Yılmaz Güney hebû. Li bajarê Sînê min fîlmê wî temaşe kiribû. Bi rastî ji bo kurda cîhê şanaziyê ye, ji ber ku di salên berê de kurdek fîlmê wiha bi qalîte saz kiriye.”

Destpêkirina kurdan di sînemayê de bi awayek serkeftî bû

Li ser sînemya li Başûr tê çêkirin jî Saedpanah dibê ku, di demek kin de behremên deng bidin were kişandin û vêya jî bi şanoyê ve girê dide: “Li Başûr jî dîroka sînemayê kevn e ji ber ku li Başûr dîroka şanoyê jî kevne. Herdû beş bandor li hev dikin û hebûna şanoyê dibe sedem ku sînema jî di warê çavkanî, teknîk û lîstikvaniyê de ji xwe re bingehek bibîne. Lê bi taybetî piştî deh salan ku rêveberî bi tevayî ket destê kurdan pêşketinenik berbiçav çêbû. Teybetîkî derhênerê Başûr heye ku zor di tesîrê karasatê li ser kurdan hatine kirin de mane. Piraniya wan li derve dijîn û di bin bandora sînemaya welatê ku lê dijîn de mane. Di hin aliyan de em dikarin bibêjin ku ev bandorek baş jî kiriye.”

Saedpanah destnîşan dike ku, sînemay kurdî di dema xwe ya destpêkirinê de ye û destpêka wî jî ne yê wek gelên din, bi awayek serkeftî dest pê kiriye. Sedema wî jî bi nebûna karê sînemayê yê bi salan ve girê dide. Saedpanah binê wî xêz dike ku têgeha sînemaya kurdî di hêşê mirovan de rûniştiye tenê karê maye tîjekirina hundirê wî ye.

Celal Saedpanah kî ye? Celal Saedpanah Li Rojhilatê Kurdistanê li bajarê Sîne(Senedaj) di sala 1966’an de tê dinê. Di salên 1990’î de dest bi xebatên sinemayê dike. Di serî de şanogerî dike û ev karê şanogeriyê du sal berdewam dike û di heman demê de ji beşa şanogeriyê destûrname verdigre. Di serî de bo kurtefîlmek Behman Qubadî lîstikvaniyê dike û diçe mala sînemayê li Sîne. Ev der bo fêrkirina derhêneriyê, fotoğraf û lîstikvaniyê hatî vekirin û ew jî karê xwe li wir didomîne. Di sala 1993’an de di beşa Sînamegerên Ciwan de destûrnameya sînemayê verdigre. Piştî wî li Mala Sînemaya Îranê kar dike. Di piraniya fîlmên derhênerê Îranê de wek asîstanê derhêner kar dike. Di fîlmên Behman Qubadî yê Nîvê Heyvê û Kusî jî Dikarin Bifirin de wek alîkarê derhêner kar dike.

Sîmir Rûdan di sala 1981’an de li Cizîrê ji dayik dibe. Zarokatiya xwe li vir, li ber Çemê Diclê derbas dike û dibistana navîn li Mêrdînê dixwîne. Sala 1999’an di Zanîngeha Hacettepê de ji bo perwerdehiya felsefê derbasê Enqerê dibe. Bi çûyîna Enqerê derdorek nû nas dike û dikeve pey xwastekên dilê xwe û dest bi lêxistina baxlamayê dike. Dûre berê xwe dide muzîka biyanî û formên wê yên mîna rock û mêhla xwe da ser gîtarê. Sala 2002’an di Koroya J.S Bach de ji bo demekê stranbêjiya aryayan dike. Ev koro girêdayê Beşa Hûnerên Xweşik ya Zanîngeha Enqereyê bû. Piştî zanîngehê jî karê fairandina muzîkî didomîne. Di havîna 20013’an de ji Ütopya Muzikê albûma xwe ya yekem bi navê ‘bi çîrokî’ derêxist.

Hûn dikarin behsa pêvajoya derxistina albûma “bi çîrokî”yê bikin. Çi da we, çi ji we stand?

Derxistina Bi Çîrokiyê ji bo min wek serpêhatiyek mezin bû. Bêşik di vê xebatê de keda gelek dostan heye. Jixwe li ser qepaxa albûmê min ew yeko yeko hatî nîşan dayîn. Ji bo albûmê gelek westandin çêbûn. Westandinên xweş em bêjin. Bi tenê ji bo peydakirina prodûksiyonekê di navbera Stenbol û Cizîrê de çar pênc caran çûm û hatime. Di dawiyê de bi Ayhan Orhuntaş re, ku xwediyê Utopya Müzikê ye, bûm nas û me peyman danî. Bi Çîrokî tecrûbeya min ya yekem e lê dîsa jî di çekirina wê de, ez di gelek astan de şixulîm. Em bêjin ji xeynî gotin û muzîkan, aranjeyên stranan jî min çêkirine. Di stûdyoyê de, ji bilî pişt vokalan, di gelek deran de min gîtar û klavye lêdaye. Ji ber ku xebatkarên Ütopya Muzikê bi kurdî nedizanibûn, barê edîtkirina vokal û pişt vokalan jî mabû li ser pişta min. Weki din bi saya Bi Çîrokiyê ez bi zimanê kurdî re bêtir eleqedar bûm, da ku ez bikarim ji muzîkan re gotinên levhatî pêk bînim û xwe çêtir îfade bikim. Îro em zimanê xwe bi îmkanê xwe hîn dibin mixabin.

Di muzîka we de form, awaz û enstrûmanên muzîka rojavayî ên mîna rock, country, pop û hwd hene. Hûn dikarin ji bo tarza xwe çi bibêjin?

Mirov çi bixwe wê diguvirîne û ew tişt li ser mirov tesîr dike. Kêfa min ji muzîkên rojavayî re tê, bêtir ez guhdariya wan dikim. Di albûma Bi Çîrokiyê de wekî te gotî ne bi tenê formek yê rojavayî heye. Ji ber vê ez nikarin bêjin bi sedî sed terza min ev e lê belê tişta xuya dike ew e ku di albûma Bi Çîrokiyê de sounda rockê li gorî wan şêwazên din bêtir cîh girtiye. Giraniya rockê bêtir e lê dîsa jî ji dilê min nayê ku ez xwe kategorîze bikim, bêjim ez rockvan im. Ne ew qas jî. Ez ji vê axê me, ji stranên me yên gelerî jî gelek hez dikim û wan dibêjim jî. Ji aliyekê din ve xwe miletiyek yê dinyayê jî dibînim. Duxwazim bi awayekî gerdûnî jî bistirim.

Ku meriv li stranên te dinêre, bi gelemperî di hindirê xwe de çîrokekê dihewînin, wek dengbêjiyek modern –ku ew jî çîrokan dibêjin- Tu dikarî li ser vê çi bibêjî?

Carinan ez ji xwe vê pirsê dikim: “Çima çîrok li me xweş tên?”. Bawerim di nav zehmetiyên jiyanê de bêhna me mirovan carinan hingî teng dibe bi çîrokan em xwe ji bîr ve dikin. Bi guhdarkirina wan em ji giraniya dinê hinekê dûr dikevin. Muzîk jî welê ye, bi wê em rihet dibin. Lê di destpêkê de min biryarek wisa ne daye, min negotiye ka ez ê gotinên xwe yên stranan bi awayekî çîrokî binivîsim. Ev taybetiya gotinan min jî di dawiyê de ferq kir. Me jî got bila navê albûmê Bi Çîrokî be. Di çanda dengbêjiyê de jî bi çîrokîtî heye rast e. Heta dengbêj gelek caran qala tiştên ku rastî yan ku çêbûyîn jî dikin.

Li ser muzîka kurdî şîroveyên "xitimandinê", "xwe dubare kirinê" tê kirin, hûn rewşa muzîka kurdî ya niha bi êrînî û neyîniyê wî çawa dibînî?

Di muzîka kurdî de ez xitimandinê nabînim. Kêm zêde şewazên nû derdikevin ez dibînim. Lê dibe ku kurdan ji bêderfetî û ji bêxwedîtiyê bi xwe re nedîtibin. Ji kîjan miletî be ferq nake, heger mirovek ji mafên xwe yên bingehîn mehrûm be dê zehmet bikaribe hûnerek pak biafirîne. Ew mirovên ku di navbera hebûn û nebûnê de tên û diçin dê çawa bikarin ji xwe û jiyana xwe tiştekî fêm bikin û ji me re jî bêjin? Dive pêşiyê asas hebe da ku tebeqe jî xwe li ser bigirin.

Di van demên dawî de hin bûyerên siyasî ket rojeva Kurdistanê (wek Rojava, Başûrê Kurdistanê û pêvajoya Bakur) Hûn vana bûyeran çawa dibînin?

Piştî Şengalê ev demek dirêj e Kobanê berxwe dide. Ji vê yekê em di nava endîşeyekê de ne. Rewşa bakûrê jî giradahiyê Kobanê ye. Ji ber vê yekê bakûr jî carinan dikeve di rewşek krîtîk de.  Hêvîdar im ku hê mirin zêdetir çênebûyîn ev şer biqede. Rojhilata Navîn jixwe her û her tevlihev e. Tu dibêjî qey leystoka setrencê ye. “însan” di hişkîtiya mezhep û nijadperestiyan de wenda bûye. Ji ber xwe û menfaetên xwe yên hûrik mirov şaş bûye. Nizane çi dike. Yê dikuje jî ew e yê dimire jî… Çawa ji notayên levhatî stranên xweş çêdibin, gerek mirov jî di nav ciwakan de bi awayekî demokratîk hev qebûl bikin. Heger me mirovan biwêriya nêzikê hev bibin wî çaxî meyê hev fêm jî bikira. Me hev fêm bikira meyê bidîta… Netewe, ol û zimanên me, rengên me çi jî bin ferqa me ji hev nîn in, ew qas!

Piştî albûma "Bi Çîrokî" di pêşerojê de hûnê çi xebatan bikin?

Ji bo Bi Çîrokiyê ez bawerim hê jî danasînek baş çênebûye. Em bêjin kum e hê klîbek jî nekişandiye. Lê hêdî hêdî dibê çêbe. Ji bo albûmek din berhem hêdî hêdî dikevin ser hev.  Di seberojê de dibe ku ez hinek formên din biceribînim. Em bêjin sounda Bi Çîrokiyê gelek rojavayî çêbû. Dibe ku albûmek din de ez şêwazên din jî bi kar bînim. Ji bo muzîkên filîman teklîf tên, di siberojê de dibe ku xebatên min yên bi vî rengî jî çêbin. Weki din helbestvanêk yê kurdan heye,  Bro Omerî. Dê hin muzîkjenên kurdan ji helbestên wî re stranan çêkin. Ez jî di vê projeyê de me.

Di van salên dawî de bi dehan derhênerê kurd derketin û bi dehan fîlmên li festîvalên navnetewî xelet girtine hat çêkirin. Piştî Yilmaz Güney bêdengiya sînemaya kurdî hêdî hêdî tê şikênandin û kesên cîhê wî tije bikin derdikevin. Bi avabûna Kurdistanê li başûr, ji bo sînemagerê kurd derfetên mezin derketin. Lê ku meriv bi tevayî sînemaya li başûr tê çikirin dinêre hêvîşikestinek bi meriv re çêdibe. Piraniya fîlmên tên kişandin ji normên navnetewî dûr in û ev jî dide xuyakirin ku hê di çaxa xwe ya destpêkê de ye. Li hember van kêmasiyan derhênerên serkeftî yê yê kurd di festîvalên navnetewî de gelek xelatên paye bilind bi dest dixin. Ji wan derhênera yek jî Jano Rojbeyanî ye. Em derbarê sînemaya kurd de bi derhêner Jano Rojbeyanî re axivîn.

Piyasa fîlmên kurdî tune

Wek ku tê zanîn sînema karek ku pere pir lê diçe ye û ji ber wî divê ji hêla aborî de derhêner werin piştgirîkirin. Ku em li sînemaya kurdî dinêrin, kêmasiya sereke nebûna piştgiriyê ye. Ev bi giranî nebûna dewletek kurdan anjî nebûna navendek sînemayê ya piştgirî bide sînemageran e. Li başûr çêbûna dewletek derfetên nû derxist pêşberî sînamagerên kurd lê Rojbeyanî dibê ku ev derfet baş nayê bikaranîn û piştgirîkî baş ji hêla berpirsiyaran ve nayê dayîn. Rojneyanî got ku li Başûr sînemaya kurdî lewaz e û derbarê sînemaya li Başûr tê çêkirin de waha axivî: “Gelê me û berpirsyarên millet heta ana jî girîngiya sînemayê fêm nekirine. Telefizyonên kurdî û holên sînemayê li Başûr fîlmên kurdî nîşan nadin. Her wusa, çend festîvalên fîlmên kurdî hene lê belê piraniya ew kesên bi karê festîvalan radibin nekarîne bi şêweyeka pispor sînemaya kurdi pêşve bibin. Nikarin pirekî durust bikin navbeyna fîlmsazên kurd û yên biyanî de. Her wusa, heta ana festîvaleke pispor li paytextê başûr nehatiye encamdayîn.” Rojbeyanî sedemek din ya lewazbûna fîlmên kurdî waha bi lêv dike: “Fîlm ji bo festîvalan tê çêkirin, ji ber wî jî nagihîje temaşevanan. Fîlm li festîvalan tê nîşandayîn û wisa dimîne.” Rojbeyanî derbarê sînemaya li bakur jî dibê ku, nû nû geşbûnek heye û ev jî bi rehetî tê dîtin. Bo Bakur wek kêmasî nebûna piyaseya sînemayê nîşan dike.

Rojbeyanî gazinan ji nebûna pisporan di Wezareta Rewşenbîrî ya Herêmê Kurdistanê de dike û dibê ku, ev jî dibe sedem ku em rezîlê dinyayê bibin. Rojbeyanî: “Hikûmet, bo sazkirina fîlman butçeyek amade dike û vê jî bi rêya Wezareta Rewşenbîrî tê belavkirin. Wezaret zêde guh nade sînemaya kurdî. Sedema wî jî nebûna rewşenîran din av wezaretê de û hebûna gendeliyê ye. Kesên ji wezaretê alîkarî distînin ne sînemager in an jî ji sînemayê fêm nakin.” Rojbeyanî dibê ku, bo van astengiyan derbas bikin divê yekîtiya sînamegerên kurd bê avakirin û waha dom kir: “Girînge fîlmsazên kurd li hemû parçeyên Kurdistanê û li dîasporayê kom bibin û sendîkayek pêk bînin, belê heta niha ev kar cîh negirtiye. Mixabin, hetanî derhêner û berhemhênerên kurd bi hev re runeniştîne. Ez hêvîdarim ev bê avakirin û cîhê xwe bigre.”

Divê em çîroka xwe ji hemû dinyayê re bibêjin

Fîlma Rojbeyanî ya bi navê Êk Momik Du Momik derbarê tundiya li ser jinê ye. Di fîlmê de ev tundî bi awayek rexneyî tê nîşandayîn. Rojbeyanî biryar girtî ye ku vê fîlmê cardin bikşîne bo zêdetir bê temaşekirin û belavkirin. Rojbeyanî derbarê vê projeya xwe de waha dibêje: “Armanca min ew e ku ‘Mala Hîvî’ li welatên din yê Asya û Afrîqayê bê nîşandayîn. Bo ji bo gelê me bibe reklamek. Bi taybetî di vî dema ku em pêşengî di şerê dijî terorîstan de dikin de ev girîng e. Dixwazim bi fîlmê bidim nîşandayîn ku kurd di heman demê de pêşengin di çareserkirina astengiyên xwe yê civakî de.  Wek ku tê zanîn ne tenê kurd, hemû dinya şanaziyê bi jinên kurd dike û ev fîlm jî bibe delîla vê şanaziyê.”

Rojbeyanî çûyîna xw eya Holywoodê jî wek firsendek dibîne û dibê ku gere kurd di vî qadê de jî werin nîşandayîn. Rojbeyanî derbarê Holywoodê de waha axivî: “Holywood karê tîcarî dike, karê hunerî zêde neyê çêkirin. Çîrokê me kurdan pir in û em tekoşînek mafdar didomînin. Divê ev bên kişandin û li holên sînemayê, di televîzyonan de bê nîşandayîn ku hemû dinya bibîne. Ez li hember vî di Holywoodê de çîrokêk kurdewarî dixim navendê û tiştek hunerî diafirînim.

Rojbeyanî derbarê xebatên xwe yê niha dimeşîne de jî van agahiyan da me: “Belê, ez niha li ser belgeselekî kar dikim, li ser jinosîda ezidiyan e. Kar niha li qonaxa destpêkê ye, ango li sponsoran digerim.  Fîlmek li ser Kerkuk bi nave ‘Mala Agir’ amade dikim. Herwusa, ez ji zûda hewl didim ku li Hewlêrê bo nîşandana fîlmên kurdî û cihanî bernameyan amade bikim.

Jano Rojbeyanî kî ye? Jano Rojbeyanî di sala 1961’an de li Başûrê Kurdistanê, li Zaxoyê tê dinê. Piştî şerê li başûr di sala 1974’an de hê 16 saliya xwe de wek penaberek siyasî diçe Amerîkayê. Li wê derê wêjeya îngîlîzî dixwîne. Di heman demê de ji bo demak kin bi şanoyê re jî eleqedar dibe. Di sala 1988’an de ji bo fîlm çêbike derbasê Holywoodê dibe. Atoleyeya montajê vedike û debara xwe bi vî rengê dike. Fîlma xwe ya yekem bi navê Dansa Pendulum di sala 1995’an de çêdike. Di 2001’an de fîlma Jiyan ku yekem fîlma li Başûrê Kurdistanê hatî çêkirin dikşîne. Fîlm li ser jiyana keçek di dema Enfalê de ye. Bi fîlma Jiyan gelek xelatên navnetewî distîne. Di 2003’an de fîlma Gorên Komî yê Saddam û di 2004’an de Enfala Kîmyasal Alî dikşîne. Ciyayên Chaplîn di sala 2013’an de û fîlma xwe ya dawî ya henekî Êk Momik Du Momik di sala 2014’an de çêdike û belav dike. Rojbeyanî Evini fîlmê ava dike û xebatên xwe li wir didmîne. Rojbeyanî niha li Kalîfornîa dijî.

Rojava Kürdistanında yönetimin Kürdlerin eline geçmesinden sonra bir birinden kopuk üç kanton ilan edildi, buda beraberinde tartışmaları getirdi. Bu kopukluğun bir sebebi de Arap Kemeriyle 2 milyon Kürdün yerinden edilmesinin sonucuydu. Rojavanın tarihi ve şimdiki durumunu kavrayabilmek için Arap Kemerini araştırmak gerekiyor. Abdulsamet Dawût’la bu proje üzerine konuştuk.

Arap Kemeri rejim tarafından daha önceden planlanmıştı ama pratikte 62 nüfus sayımıyla hayata geçirilmeye başlandı. 62’de yapılan sayım sadece Cizîr bölgesinde yapıldı. Sayımın sadece burada yapılması bir plan dahilinde yapıldığının açık belirtisiydi. Dawût, sayımın bir gün içinde yapıldığı ve vatandaşlıktan çıkartılacak kişilerin daha önceden belli olduğunu söyledi. Dawût: “Rüşvet verebilenler isimlerini sildirebiliyorlardı. Bu sayımla 150 bin Kürd vatandaşlıktan çıkartıldı. Bu kimliksizlere, siz yabancısınız buradan gidin denildi.”

Kürdler vatandaşlıktan çıkartıldıktan sınra, toprakları ellerinden alındı, devlette görevli olanların görevlerine son verildi ve orduda komutan olanlar uzaklaştırıldı. O kadar baskı yapıldı ki; hasta olanlar hastahanelere gidemediler, otellerde yatamadılar. Elbette Kürdlerin ‘yabancılaştırılmasının’ birçok sebebi vardı ama en başta bölgenin Kürdlerden boşaltılması geliyordu. Bu proje belli bir oranda başarıya ulaştı ve ve burada ki halk baskılardan dolayı göç etmek zorunda kaldı.

Dawût bir dipnot olarak Arap Kemerinden şöyle bahsetmekte: “1958’de Suriye ve Mısır birleştiğinde Arap şovenizmi daha da arttı. Yeni kurulan Suriye Kürdistanı Demokrat Partisi (PDKS) üyesi tutuklandı. Arap Kemerinden önce Kürdistan’da Habur çayı üzerinde 10 Arap köyü yaptırılmıştı. Bu Arap Kemeri çerçevesinde yapılmamıştı Bu Araplar Suveyde’den getirilmişlerdi.”

Suriye’de Baas egemenliğinden sonra Arap milliyetçiliği daha da arttı. Kürdistan’a İsrail gibi bakıldığını söyleyen Dawût: “O zaman Haseke savunma sorumlusu Muhetap Teleb Hilal vardı. Bu Kürdler üzerine bir kitap hazırlmıştı, kitapta Cizîr’in Kürdlerden temizlenmesi projesi vardı. Korktukları için bir an önce bu projelerini bitirmek istiyorlardı.” dedi. O yıllar düşünüldüğün de bu planın sebepleri çok açık bir şekilde görülmekte; Cizîr’in yanı başında Mele Mustafa öncülüğünde devrim başlamıştı ve Cizîr’de petrol yatakları vardı.

Dawût kitapta yazılan planın 12 maddeden oluştuğunu söyleyerek sözlerini şöyle sürdürdü: “Bunlar Cizîr topraklarına el konulması, Kürdlerin göçertilip yerlerine Arap aşiretlerin yerleştirilmesi, eğer Arap aşiretleri olmasa askeri alanlar oluşturlması gibi maddelerdi. Onları göçertmek için kimliklerinin alınmasından bahsediliyordu, aynı şekilde Araplar buraya yerleştirilirse baskıyla Kürdler göç etmek zorunda kalacak deniliyordu. Onun için rejim Araplara silah verdi. Kürdleri bir birine düşürmeye çalıştılar ve ilk iş olarak bunu belirlediler. Kürdlerin okumaması için Kürd bölgelerinde ki okullar kapatıldı. Aynı şekilde dini alimlerde baskı altına alındı.”

Arap Kemerinin başlamsından sonra 1961-71 yılları arasında iki milyon verimli toprak Kürdlerden alındı. Bu el konulan topraklar Suriye Kürdistan’ının en doğusu olan Dêrik’ten başlamakta 275 kilometre uzaklıkta olan Serêkaniyê’ye kadar uzanmaktadır. Hatın derinliği 10 ile 20 kilometre kadar genişlemekte. Bu hat üzerinde yer alan 335 Kürd köyü boşaltıldı. 150 bin kişi yersiz ve yurtsuz kaldı. Dawût projenin uygulanması hakkında şunları söylemekte: “Bu iki milyon topraktan bir milyonu Arap aşiretlere verildi, bir milyonu da rütbeli askerlere. Modern köyler kuruldu; bu köylerde 100 kişi kalmaktaydı ve her köyde karakol vardı. Bu köyler 3-5 kilometre aralıklarla sınırdan 5-7 kilometre uzaklıktaydı. Her eve 150 ile 300 dönüm arasında toprak verildi.” Dawût’un verdiği bilgilere göre 1974’e kadar 4 bin 600 Arap bu yeni köylere yerleştirildi. Arap Kemerinin birinci aşamsından sonra Kürdistan’da 40 yeni Arap köyü oluşturuldu; bunlardan 12 tane Dêrik’te, 12 tane Qamîşlo’da ve 16 tene de Serêkaniyê’de. Burada ki Araplar Rakka ve Halep’ten getirlidiler. Bu kadar boş yer olmasına rağmen Kürd köylerine yerleştirlmeleri siyasi ve belli bir proje kapsamında yapıldığının kanıtıydı.

Projenin sonucu olarak Kuzey ve Rojava parçalarının birbiri üzerinde ki etkisi azaldı ve bu bağlantı kesikliği yüzünden; kültürel ve düşünsel anlamda bir kopukluk meydana geldi. Kürdistan kuzey sınırında bitirilmeye çalışıldı ve coğrafya ve demografya olarak tahribata uğradı.

Cizîr bölgesinin Araplaştırılması sadece göçertilmekle yapılmadı. Bunlardan bir tanesi yer isimlerinin değiştirilmesiydi. Kürd yerleşim yerlerinin isimlerinin Araplaştırılması 1980’e kadar sürdü. Dawût: “3 aşamada isimler değiştirildi; ilkin doğrudan isimlerin çevirisi yapıldı, diğer aşamalarda Arap milliyetçiliğiyle özdeşleşmiş isimler verildi. Yer isismlerinin yanı sıra kişi isimleride değiştirdi. Kimse istediği ismi çocuklarına veremezdi.”

Arap Kemeri üç aşama üzerinde planlanmıştı. Birinci aşama 20 kilometre, ikinci aşama 40 kilometre ve üçüncü aşama 70 kilometreye kadar Kürdleri sınırdan uzaklaştırmak planlanıyordu. 74’te birinci aşama bitti. Ondan sonra savaş çıktığı için diğer aşamalara geçilemedi. Dawût: “Efrîn ve Kobanê’de köyler boşaltılmadı, şayet diğer aşamalar hayat bulsaydı oralarda boşaltılabilirdi. İlk önce Cizîr bölgesinin boşaltılmasının sebebi üç devletin birleştiği bir kavşakta olması ve oranın toprak ve petrol olarak çok zengin olması geliyor. Burada ki Kürdler derinlik olarak daha büyük bölgelere hakimdiler.”

Arap Kemerinin birinci aşaması 14 Haziran 74’te sonbuldu. Arap Kemerinden önce yapılan 10 köyle birlikte toplamda 50 Arap köyü Kürdistan’a yerleştirdi.

Günümüzde değişen dengelerle bağlantılı olarak Kürdistan toprağına sonradan yerleştirilen Arapların durumunun ne olacağı henüz belli değil. Öyle anlaşılıyor ki bu sorun daha uzun yıllar devam edecek.

Piştî ku li Rojavayê Kurdistanê rêveberî ket destê hêzên kurd û li herêmên kurdan kanton hatin avakirin hîndîkap herî mezin qutbûna herêmên kurdan derket ser rû. Ev qutbûn di encama kembera erebî ya li ser sê qonaxan ve hatibû plankirin û bi valakirina du milyon xaka kurdan çêbibû. Ji bo fêmkirina dîroka rojava û rewşa niha divê meriv li ser kembera erebî baş hûr bibe. Bi wî armancê me jî dosyayek li ser kembera erebî amade kir.

Ji Dêrikê heta Behra Spî Rojavayê Kurdistanê                                                                                   

Wek ku tê zanîn li Sûriyê kêmnetewa herî mezin kurd in. Li gor lêkolînvanên bêalîgir serjimara kurda li Sûriyê nêzikî 2 milyon e. Ev jî teqabûlê ji % 10 dike. Ji hêla din de hin çavkanî serjimara kurdan zêdetir hin çavkanî jî kêmtir nîşan didin. Çend sedemên bigumanbûna serjimarê heye; yek ew e ku Rêveberiya Sûriyê tu car bê ereban tu netewê din qebûl nekirî ye û li gor wî serjimarî çênekirî ye, ya din jî nêzikî 120.000 kes ji hemwelatiyê hat derxistin û vana bi tevayî kurd bûn. Ku em vana tevî bi hev re bifikirin serjimarek tekûz derbarê kurdan de dernakeve holê. Ziman li Rojavayê Başûrê Kurdistanê bi tevayî zaravaya kurmancî ye. Kurdên Rojava bi piranî sunne ne lê ezdî jî li tevahiyê herêmê belav bûne.

Kurd, ji sêgoşeya Iraq, Turkiye û Sûriyê dest pê dike û bi paraleliya sînorê Tirkiyê berdewam dike hetanî xwe digihîne Behra Spî. Kurahiya xaka kurdan li hin cîhan 20, li hin cîhan 50 û li hin cîhan jî xwe digihîne 70 kîlometreyê. Li herî li rojhelat navçeya Dêrikê heye ku navê wî ji hêla dewletê ve wek El Malîkiye hatî guherandin.  Dû re Tirbespiyê(Al Qahtaniya) û Qamîşo tê. Kurd ber bi başûr ve hatanî Hesekê belav dibin. Ku Hesekê navenda wîlayeta Hesekê ye nîvî wî ereb in û nîvê wî jî kurd in. Ber bi rojava ve navçeya Amûdê tê û dûre ber bi rojava de Serêkaniyê(Res al-ayn) heye û kurd li vir piranî ne. Ji Serêkaniyê pê ve serdestiya ereban dest pê dike hetanî bajarê Kobanê. Di vî navberê de bajarê Girê Spî (Tel Ebyad) heye Ji Kobanê ber bi rojava ve Serîn û Ezaz tê ku kurd li vir dîjîn hetanî Efrîn û Çiyayê Kurmênç. Bi berdewamiya Çiyayê Kurmênç re kurd xwe digihînin Behra Spî. Rejîma Sûriyê xwest ku yekparebûna xaka kurdan ji holê rake û projeya kembera erebî derxist holê. Em jî li ser kembera erebî bi siyasetmedar û nivîskarê Rojavayê Kurdistanê Abdulsamet Dawût re axivîn.

Kembera erebî bi serjimara 62’an dest pê kir

Proja kembera erebî ji hêla rejîmê ve ji zûde hatibû plankirin lê di warê pratîkê de bi serjimara 62’an dest pê dike. Di 5 Cotmeha sala 1962’an de serjimarek çêbû û ev serjimar tenê li herêma Cizîrê pêk hat. Ji ber ku tenê serjimar li herêma Cizîrê pêk hat diyar bû ku li çarçoveya planek ev hatî kirin. Dawût derbarê vî serjimarê û planên rejîma Suriyê de waha got: “Her kes dizanibû ku ev serjimar bo hin planan hatî kirin.  Ji xwe serjimar di rojek de hat kirin û kesên ji hemwelatiyê bê derxistin diyar bûn. Kesên ku bikariba bertîl bida wezîfedaran xwe ji vî karê xilas kirin. Bi serjimarê nêzikî 150 hezar kurd ji hemwelatiyê Suriyê hatin derxistin. Ji kesên hemwelatiyê hatin derxistin re gotin ku hûn beyanî ne, ji Tirkiyê hatine vir û divê vegerin Tirkiyê.”

Piştî ku van kurdan ji hemwelatiyê derxistin, erdên di destên wan de bû jî ji wan hat girtin, nedibû ku erdê Suriyê di destê ‘beyaniyan’ de ba. Kesên di dewletê de wezîfedarbûn ji kar hatin dûrxistin û kesên di artêşê de fermandar bûn jî karê wan ji destê wan hat stendin. Kar ewqas girin hat kirin ku kesên nexweşba nikaribû biçûya nexweşxanê û nikaribû di otêlan de raza. Ji ber ku van kesan nikaribûn zarokên ji wan re bibe qeyd bikin hejmara van ‘beyaniyan’ her diçû zêde dibû. Helbet bi dehan sedemê vê ‘beyanîkirinê’ hebû lê di serî de valakirina herêma kurdan dihat. Bi van biryarên xwe hetanî astekî ser ketin û xelqê wir tengav kirin ku bazdin herêmê din ê Sûriyê an jî welatên din.

Ku meriv dewletên xaka kurdan dagir kirine dide ber hev dibîne ku dewleta Sûriyê vê proja ‘pişaftina kurdan’, ‘valakirina xaka kurdan’, cîguhestina kurdan’ piştî dewletên din daye destpêkirin, ango bi awayek din meriv dikare bibêje ku dereng maye. Di salên 1935’an de Hikûmeta Iraqê, gelek êlên erebê başûrê Iraqê anî li Kerkûkê bi cîh kir. Erebkirina Kerkûkê jî ji wî demê de dest pê dike. Ku meriv li sedemên erebkirina Kerkûkê û Cizîrê dinihêre, tiştên nêzî hev derdikevin pêşberî meriv. Herdû herêm jî ji hêla neftê û candiniyê de dewlemend in û herdû herêm jî alî demografîk û coxrafîk ve dirêjiya Kurdistanê ye. Li bakur jî bi dehan gundên kurdan piştî serhildanan hatin kavilkirin, bi hezaran kurd ber bi rojavayê Tirkiyê ve hat koçkirin. Di ber re jî hin gundên tirkan di nav gundên kurdan de hatin danîn, pere û xak dan wan.

Dawût wek têbiniyek behsa beriya projeya kembera erebî dike û waha dibêje: “Di sala 1958’an de dema yekîtiya Misir û Sûriyê hat avakirin û Cemal Abdûlnasir bû serokê dewletê, şovenîzma ereb zêdetir bû. Di wan deman de yekem  partiya kurdan, Partiya Demokrasiya Kurdistana Sûriyê (PDKS) hatibû avakirin. Şovenîstên ereb bi tûndî li hember vê bûyerê derketin û bi dehan berpirsiyarên partiyê bi salan hatin girtin. Beriya kembera ereb li Kurdistanê 10 gundên ereban hatibû avakirin. Ev ne di çarçeveya kembera erebî de bû lê 10 gund li ser çemê Xabûrê hatibûn avakirin. Van ereban ji parêzgeha Suweyda hatibûn vir.”

Kembera erebî proja şovenîzma erebî bû

Piştî ku li Sûriyê partiya Baas hat ser desthilatiyê şovenîzma ereban zêdetir bû. Dawût dibêje ku wê demê li Kurdistanê wek Yahûdîstanê dinihêrîn û digotin em çawa bi Yahûdîstanê re têdikoşin divê em hemen awayê bi Kurdistanê re jî têbikoşin. Dawût waha berdewamî da axaftina xwe: “Wê demê serokê parastina Hesekê yê bi navê Muhetap Teleb Hilal hebû.  Ev Baasî bû û di 61’an de pirtûkek li ser kurdan amade kir. Di pirtûkê de planan safîkirina Cizîrê ji kurdan hebû. Helbet tirsa wan hebû û bi lezgînî dixwestin vê karê xwe yê qirêt pêk bînin.” Ku meriv wan salan dinihêre sedemên van planan bi zelalî xwiya dibin. Sedema yekem ewbû ku li ber serê Cizîrê şoreşa Mele Mistefa destpêkiribû û li Cizîrê neft hatibû kifşkirin.

Dawût dibê ku planên di pirtûkê de hatibûn rêzkirin 12 xalbûn û derbarê wan xalan de waha dibêje: “Xala yekem de dibêje ku em dest deynîn ser xaka Cizîrê li ser sînorê bakur bi dirêjahiya 275 kîlometre û di kurahiya 10 heta 20 kîlometre. Divê em kesên kurd ji vir bidin barkirin û êlên ereb bi cîh bikin, ger ku êlên ereb nebû baregehê leşkerî bixin cîhê wî. Divê em nasnameyê ji kurdan bikşînin ku nikaribin kar bikin, bibin beyanî û tiştên di destê wan de derkeve, neçar bibin ku bibin penaber. Ku ereb li wir bi cîh bibin ewê zordariyê li kurdan bikin û kurdji vir beteriqin. Ji bo wî jî hikûmet çek dan ereban. Divê em hemû deriyan li ber kurdan bigrin. Bêrehmet û bêşefqet, bi yasa an bê yasa em zordariyê li ser wan bimeşînin. Divê em kurdan bera hev bidin. Em emir dikin ji parastina xwe bi vî karê dest pê bikin. Divê em nehêlin bixwînin, ji ber ku xwandin wan bi wan dihesîne. Ji bo wî dibê dibistanê bajarê Kurdistanê were giritin. Em derdora dîndarên kurd teng bikin û wan tengav bikin. Em bibêjin ya wek me bibêjin yan jî derkevin herin”

Du milyon xaka kurdan ji wan hat stendin

Piştî ku proja kembera erebî hat destpêkirin di navbera salên 1961-71’an de du milyon xaka dewlemend ji destê kurdan derket û dewlet dest danî ser. Ev xaka dewlet dest danîbû ser ji Dêrikê ku herî rojhelata Kurdistana Sûriyê ye dest pê dikir hetanî rojavayê Serêkaniyê. Dirêjiya vê xetê bi paraleliya sînor ve 275 kîlometre bû û di navbera 10 û 20 kîlometre ber bi hûndir ve fireh dibû. 335 gundên kurdan ên ku diketin ber vê xetê ji kurdan hat stendin. 150 hezar gundiyên li vê der dijiyan bê cîh û war man. Dawût bi awayek henekî û mixabinî dibêje ku kurdên gundî destê wan di tengala wan de bi neçarî ji dûr ve li xaka xwe ya ku tirba kalikê wan li wir e dinêrîn û waha berdewam dike: “Ji vî du milyon erdê milyonek dolim dan elên ereba yê hatin vir û milyonek jî dan leşkerên payebilind. 40 gundê modern bi elektrîk, rê û bi av ava kirin, gundê kurdan li kêleka wan bê av û bê elektirîk bû. Di her gundê de sed mal hebû û cendirme jî didan cem wan, di ser de jî sîleh didan wan. 175 km dirêjiya van gundan heye. Van gundan ji hev di navbera 3 û 5 km dûr in ji sînor ber bi hundir ve jî 5 heta 7 km kûrahiya wan heye. Em ji wan re dibêjin Mustaltana. Mustaltana ji gundên beyaniya re dibêjin ku bi zorê di xaka yekî de hatibe avakirin. Meriv ku wek mînak bide; dema cihû diçin li Felistînê gund ava dikin. Ew ji vî navê aciz dibin. Dibêjin ku em dagirker nînin.”

Van gundên hatin avakirin di navbera 80 û 100 malî de bûn û di navbera 150 û 300 dolimî de erd dan van malan. Ji xwe di warê zanistî de jî hatî îspatkirin ku xaka herî dewlemend herêma Cizîrê ye û vê xakê di nav van êlên ereb de hat pervekirin. Di serî de ji van ereban re gotin ku em erd ji bo demek didin we lê dû re tapoya erd dan wan. Li gor agahiyên Dawût dide me hetanî sala 1974’an 4 hezar û 600 kes di van gundên nû yê li ser sînor ava bibûn de dijiyan. Di dawiya qonaxa yekem ya kembera erebî de li tevayî herêma cizîrê 40 gundên ereban hatin avakirin. Ji vana 12 heb li Dêrikê, 12 heb li Qamîşlo û 16 heb jî li Serêkaniyê hatin avakirin. Erebên li van gundan hatin bi cîh kirin ji deşta Reqqayê û ji Helebê anîn vir. Di 74’an de dema li Raqqayê bendav hat avakirin, kesên ku ji wir hatin tahliyekirin jî anîn herêma kurdan. Ku meriv erdnîgariya Sûriyê difikire, meriv dîbene ku van biryaran siyasî ne û di çarçoveya hin projeyan de hatine kirin, ji ber ku bi hezar doliman cîhê vala hebû lê ew li wir nehatin bi cîh kirin, anîn di gundên kurdan de bi cîh kirin.

Erdnîgarî û domografiya Kurdistanê hat xerakirin

Ku meriv li encama kembera erebî dinêre encamên pir girîng derdikeve hemberî meriv; di serî de ji ber van gundan bandora bakur li rojava, bandora rojava li bakur hat birîn û ji ber vê sedemê di warê çandî, hestî de qutbûnek di navbera herdû perçê Kurdistanê de derket holê. Bi awayek dirêjiya Kurdistanê li ser sînor hat qutkirin ku ji xwe armanca wan ya yekem ev bû. Xaka Kurdistanê ji hêla demografiyê û ji hêla erdnîgariyê hat guherandin.

Di wan salan de her rê li ber kurdan tê girtin. Dawût waha behsa dijwariya wan rojan dike: “Erdê çandiniyê nedibû ku li ser kurda hebe, heman demê de xanî jî li ser wan çênedibû. Ku zarokek ji kurdan re çêbe heta çend salan nedihat tomarkirin. Heta sê rêveberiyê dewletê bibêjin erê qeydkirina zarokan dom dikir. Van rêveberiya yek ya siyasî, yek ya navendî yek jî ya leşkerî bû, hetanî vana negotana erê kes nedihat tomarkirin. Ku erebek be di heman rojê de tomar dibû.”

Helbet erebkirina herêma Cizîrê ne bi tenê cîguhestina kurda bû, bi her awayê erebkirin hatibû destpêkirin. Ji vana yek jî guherandina navê kurdî yê cîhan bû. Erepkirina navên kurdî di navbera salên 1960-80 berdewam dike.  Dawût derbarê guherindina navan de van agahiyan da me: “Bi sê qonaxa navan kirin erebî. Bajarek heye li hember Nisêbînê jê re dibêjin Tirbespiyê. Berê mala Haco têde bû. Navê wî guherandin kirin Quburul Bix. Yanî tirbe qubur e û spî jî bîx e. Wek ku ji kurmancî vergerandin ser erebî. Ev qonaxa yekemîn bû. Wilo nehîştin û cardin guherandin. Gotin belkî hinek lêkolînê bikin û bi rastiyê bihesin. Di qonaxa duyem de şovenîzma ereban xistin nav navan. Navê Tirbespiyê kirin El Qahtaniye. Qahtaniye mezinek ereba ye. Quburul Bix jî qedexe kirin. Piştî 70’yî navan cardin guherandin kirin El Sawra, El Oruba, Felistîn, El Quts.” Bi guherandina navên cîhan, navên kesan jî hat guherandin. Kurdên li Suriyê wek yê Tirkiyayê nikaribûn bi xwasteka dilê xwe navan li zarokên xwe bikin. Dawût dibê ku, ‘mesela te dixwest navê kurê xwe bikira Azad lê destûr nedidan. Navek erebî bê destûra te li zarokên te dikirin.’

Qonaxa yekem di 14 Hezîrana 1974’an de bi dawî bû

Ev proje kembera erebî li ser sê qonaxa bû. Ya yekem ji sînor hetanî 20 kîlometre, ya dudiya bigihînin 40 kîlometre û herî dawî jî bigihijînin 70 kîlometre û nema kurd li herêma Cizîrê bimînin. Di 1974’an de qonaxa yekem hat qedandin lê piştî 74’an de li başûrê Suriyê şer derket, ew û Lûbnan bi hev ketin. Rewşa Sûriyê xerep bû, firsend nedît ku derbasê qonaxa duyem bibe. Li ser pirsa me ya ku li herêmê din yê kurdan proja kembera erebî pêk hat na, Dawût waha got: “Li Kobanê û Efrînê gund negatin valakirin. Erebîkirin li wir hebû lê gund nehat valakirin. Ku rewşa Suriyê xerap neba û merhelê din berdewam bikira dibû ku li van deran jî gund bihatana valakirin. Ama sedema yekembûna herêma Cizîrê cîhgirtina sêgoşa sê dewletan de tê û erdê wir pir dewlemend e û petrol li wir heye, bê wî jî kurhiya kurdnişînan herî zêde li vir in.”

Qonaxa yekem ya kembera erebî di 14 Hezîrana 1974’an de bi dawî dibe. 74’an de bi 10 gundên beriya kembera erebî hatibû avkirin re hejmara gundên ereban yê li ser sînor gihîştibû 50 heb gundan. Dawût dibêje ku, ‘her sal di 14’ê Hezîranê de li ser kembera erebî panel û çalakî tên li darxistin. Ev roj bûye wek roja tekoşîna li dijî kembera erebî.’

Li ser pirsa pêşniyarên wî yê bo çareseriyê çine Dawût waha dibêje: “Wan ereban hê di wan gundan de ne û mixabin hê jî berhemên wî dixwen. Kurdên ku ji van gundan hatin derxistin bi tevayî cotkarbûn û neçar man koçê Helep û Şamê bikin. Kurdistan ji kurdan hat valakirin. Maf maf e, bi demê re kevn nabe. Ev siyaset bû. Wan ereban bê war û cîh nebû ku anîn kirin vir, ji bo wî dibê li cîhê xwe werin vegeranbdin. Bi xweşî bi biratî û bi başî. Rêyek din nîne, ew xak xaka Kurdistanê ye û dibê li kurdan were vegerandin.

Valahî na xwedî tune

Ku meriv li rewşa niha ya Rojavayê Kurdistanê difikire di nav herêmên kurdan de valahî an jî herêmên ereban derdikevin hemberê meriv. Ji Serêkaniyê hetanî Kobanê herêmê kurdan qutbûnek dijî û her wiha ji Kobanê heta Efrînê û ji Efrînê hetanî Behra Spî. Dawût van qutbûnên di nav herêmên kurdan de bi guherandina demografiya Kurdistanê ve girê dide û vî mînakê dide: “Kurdistan hat guhertin. Kurdan ji cîhan wan derxistin û xwe xistin wir. Heta 1950’an Tirbe Spî(Tel Abyad) gundên Îbrahîm Paşayê Milî bû. Bi tevayî kurd bûn, dû re erep hatin ketin van deran. Li Tirbe Spiyê tenê erebek tunebû heta salan 70’yî. Tirbe Spiyê kirin nîve nîv. Bi vê awayê demografiyê xira kirin.”  

Wek ku tê zanîn di van dawiya de mijarek herî balkêş jî ji bo kurdan xwe gîhandina Behra Spî ye. Bi dehan lêkolînan de tê gotin ku kurd xwe bigihînin Behra Spî dahatûya wan bê guherandin. Li ser pirsa me ya girêdana kurdan bi behra Spî re heye an na Dawût waha dibêje: “Behra Spî bi Lazqiyê ve ye. Li Lazqiyê 8 km heta 10 km dirêjahiya gundên kurdan heye li ber peravê Behra Spî. Bi tevayî 80 gundên kurdan li Çiyayê Kurmênç heye û bi saya van gundan kurd xwe digihînin Behra Spî.”

Yazının Türkçesi için tıklayın

Sabahın erken saatlerinde kalmak için ne tür bir gerekçeniz olmalı? Mesela işe gitmek zorunda olmak olabilir mi ya da derse yetişmeye çalışan bir öğrenci olmak olabilir mi? Bit Pazarına gitmek sabah kalkmak için yeterli bir gerekçe olabilir mi? Bu sabah benim gerekçem oldu. Sabahın erken saatlerinde, henüz İstanbul sokakları hengame içine girmemişken kalkıp Dolapdere’de ki Bit Pazarının yolunu tuttum. Bit Pazarına gitmeden önce Tarlabaşı’nda yaşayan ve Bit Pazarının daimi müdavimlerinden olan bir arkadaşımla anlaştım, birlikte gidecektik. Tarlabaşı durağında indikten sonra mahallenin kentsel dönüşüm kapsamına alınmış kısmından içeriye giriyorum. Koskoca bir alanın etrafı kentsel dönüşüm adı altında yüksek bariyerlerle çevrilmiş durumda ve her yer taş moloz yığını. Burada ki birçok Kürd ve Roman aile düşük bir ücret ödenilerek evlerinden çıkartılıyor ve şehrin uzak yerlerine sürülüyorlar. Buda bize gösteriliyor ki bu toprakların kaderinde değişen bir şey yok; yıllar önce aynı binalarda oturan Rum ve Ermeniler aynı şekilde evlerine, işlerine el konularak sürgün edildiler. Bu evlerde ikinci sürgünü yaşayan Suriyeli Kürd aileler de var. Bu evlerin inşaat alnının içine alınmasıyla birçoğu boş kaldı ve kira fiyatlarının ateşten pahalı olduğu İstanbul’da bu evsiz Suriyeli ailelere birer barınak oldu. Bazı pencerelerin önünde yıkanılıp asılmış elbiseler var. Kısa bir süre sonra o evlerde yılıkdığında bu aileler kendilerine yeni bir yer bulmak zorunda kalacaklar. Belki Suriye’de ki savaş biter ve evlerine dönerler!

İşin sırrı erken gitmekte

Arkadaşımla sözleştiğimiz yerde, Dolapdere Camii’nin önünde buluşuyoruz. Her pazar günü Bit Pazarının yanında Tarlabaşı’nın alt tarafında semt pazarında kurulmakta onun için mahalle oldukça kalabalık ve cıvıl cıvıl görünmekte. Üst geçidi geçtikten sonra ara sokaklarda kurulan pazarın içine giriyoruz. Baştan söylemek gerekir ki buradaki malların çoğu ikinci el ama bu ikinci el eşyalar çalıntı. Çalıntı demekle oradaki satıcıları zan altında bırakmak istemiyorum ama fiyatı artırmak için bunu kendileri de belirtiyorlar. Onun için birçok değerli eşya çok ucuza alınabilir. Pazarda daha çok Kürdler ve Romanlar eşya satmakta; bunlar elbise, ayakkabı, ev eşyaları, çanta, kitap gibi eşyalar satmakta. Pazarda teknoloji ürünleri, saat, şarj, pil gibi eşyalarında daha çok siyahiler satmakta. Siyahiler yabancı ülkede olmalarından mı bilinmez diğerleri gibi müşteri çekme dertleri yok, sakince köşelerinde bekliyorlar. Diğerleri gibi müşteri eşyayı almaktan vazgeçtiğinde fiyatı düşürme müşterinin peşine düşmüyorlar. Siyahi satıcıların yanında büyük bir siyahi alıcı kitlesi de var. Pazarda her şeyi bulabilir insan; Siyah beyaz olan eski fotoğraflardan tut eski antika eşyalara kadar, duş başlığından tut araba direksiyonuna kadar her şey var. Pazarda önemli olan şey erken gitmek, iyi sayılacak eşyalar akşamdan gelenler tarafından alınıyor, geriye kalansa daha az işe yarayanlar. Tezgahlardan yada yere serilmiş eşyaların önünden geçerken dikkatlice bakılmalı, bir çok ayrıntı ilk başta fark edilmiyor. Arkadaşım pazarın başına gittiğimizde geri dönerek tekrar bütün tezgahlara bakmamızı, böylece daha iyi şeyler bulabileceğimizi söyledi. İkinci turda insan fark etmediği bir çok eşya gözüne ilişiyor. Çöpten topladıkları eşyaları getirip satan çöp toplayıcıları da tezgahlarını açmakta ve bunlarda ağırlıklı olarak kitap bulunmakta.

Kimilerine kazanç kapısı

Bu pazara çok gidenlerin oraya verdiği değişik bir isim var, kendi aralarında BÜTO diyorlar. Pazarda en ilginç olan şey birçok değişik kitabın olması. Çok ucuza alınabilinecek her dilden kitap var. Bu son gidişimde Lal Laleş’in Berbejna Rê kitabını oradan 50 kuruşa aldım. Bunun gibi birçok değerli kitap çok ucuza bulunulabilir. Tabi bu ucuzluğu işe çeviren kişilerde var. Sokakta korsan kitap işi yapan bir arkadaşım her bit pazarlarının daimi müşterisi, buradan ucuza aldığı kitapları pahalıya satarak geçimini sağlamakta. Söylediğine göre Bit Pazarından alınan kitaplar korsan kitaplara göre daha ucuz olmakta ve kar oranı daha yüksek olmakta. Bu şekilde kitap alan birçok sahafçı da var. Kitapların yanında bu yöntemi kullanıp iyi kar sağlayan elbise dükkanlarında var. Taksim’de bulunan birçok ikinci el elbise satıcısı mallarını buradan almakta.

Yaver giden şans!