Helwest-helbestê Peşêw bi salan bo civaka kurd çirayek ronak bû ku hêjî venemirî ye. Helbestên wî yê rewşa kurda vedibêje li piraniya zimanên cîhanî hat vergerandin. Peşêw netewperweriya xwe ji Hecî Qadirê Koyî standî ye gihandiye roja îroyîn. Helbestên wî nexşeyek civaka netewa kurd e ku li gel başiyan civakê dikarin xerabiyên wî jî bibînin û wan tedawî bikin.

Qedirzanek ziman û gelê xwe

Peşêw di 1963’an de tevlî şoreşê dibe lê ji ber ku hevdîtin bi general Arif re destpê dike vedigere û xwendina xwe didomîne. Peşêw wan rojan û bandora li ser jiyana xwe di hevpeyvîna xwe ya kovara Armanc re waha bi lêv dike: “Erê ez wextekî  pir hindik din av şoreşê de mam lê şopa wî di dilê min de ma û ji bom in bû tecrûbeyek mezin. Êdî min bi çavê xwe dît ku Kurdistan welatek dagirbûyî ye...” Di demên pêşî de ji ber ku derfetên helbestê xwe belavbike tunebû bi rêya dezgeyê partiyan pirtûkên xwe çap dike. Helbet bi dehan helbestên wî wenda dibin. Peşêw serboriyek wendabûna helbestên xwe waha dibêje: “ Nivîsên min yê di navbera salên 1961-65’an wenda bûn. Çimkî careke polîs girt ser mala me, da ew nekevin nav lepê wan min defterên xwe hemû şewitandin. Ligel ku nivîsên min yên wê heyamê hîn xavbûn jî, lê kudi destên min de bimana minê îstîfadeyek baş ji wan bidîta.”

Tiştê Peşêw dike Peşêw ew e ku tu carî li hember hizbekî û hêzekî ji rastiya xwe veneqetiya ye û serî li ber wan netewandî ye. Ji bo vî sirgûnbûna ji welatê xwe jî daye ber çav. Peşêw di axaftineke xwe ya li bajarê Hewlêrê de fikrên xwe yê derbarê destkeftiyên kurdan de waha tîne ziman:”Divê li Kurdistanê deskeftî para her kesî be, ne ku bo kesekî hebe û ji bo kesekî nebe. Herwiha her zarokekî ku li Kurdistanê çavê xwe veke, divê mafî wî/wê hebe. Ev welat yê hemûyan e û xêr û bereketa wê jî divê bo hemûyan be.’’

Peşêw bi zimanê kurdî dijî û fikra têkçûna ziman wî bêzar dike. Peşêw di axaftina xwe ya li bajarê Silêmaniyê de waha digot: “ Gava ziman tune dibe, êdî hemû tişt ji dest diçe, çiku bêyî ziman, netewe û dewlet dirust nabin. Ditirsim çend salên din em ji hev fêm nekin, çiku dixûyê kodên zimanê kurdî ji nav diçin.” Peşêw dibê ku rojek min Roj TV’yê temaşe dikir, di cîhek de gerîlayên PKK’ê firokeyek tirkan dixistin. Çi kesek kurd be li hember vê kêfxweş dibe lê di berdewa wî de gerîlayan kêfxweşiya xwe bi zimanê tirkî dan der û digotin “düştü, düştü.” Ev jî bedbextiya me ye.

Xweşandina sirgûniyê

Peşêw ji kiryarên birakujiyê ewqas bêzar e ku di helbestek xwe de dibê; “Ewê kurd be û kurd bikuje/ Pîç e, teres e, qewad e. Peşêw xwe nagre, di helbestek xwe ya din de pozê serokên kurdkujiyê dike dişibîne “Cotek pêlavên bi pîne, erzan, gemarî, sivik û heram.” Peşêw dibê; belê misîbet pêsîra me girtî ye û ku em rûtir in ji kevirê çiya di ser de jî kurd; “Li ser kurtî û dirêjiya mûyê dûvê dewêr” “Xwîna hevdû fir dikin.” Peşêw bi fikrek Frantz Fanonî li hember hevdû kuştina bindestan derdikeve, tûndiya li hember hev bikaranînê mehkûm dike.

Peşêw kesin kes şerê birakujiyê qebûl nake, çi gotinên gemarî hebe ji bo wan bi kar tîne. Dibê “ez dijminekî mezin ê birakujiyê me û waha behsa kurdkujan dike: “Tu tişt birakujiyê li ba min pak nake. Gemartirîn şer, namerdanetirîn şer, bêşereftirîn şer, şerê birakujiyê ye.” Peşêw ji zaroktiya xwe vir ve ligel kesên dûrê serdestiyê sekinî ye, di helbestek xwe ya din de xwe dişibîne zarokek netebitî û “kevir davêje malê şûşebendê mezinan.”

Peşêw tenê nanivisîne, helbest ji bo wê ne tenê nîşandayîna hestan e; bi gotinên wî yê qada Hewlêrê beriya ku here sirgûniyê kiribû qîje qîj helwesta wî diyar dike: “A ku li ber destê te ye berî helbestê helwest e. Dema min ew nivisî li ber çavê min xeyalê hejarekî Şêxelayî hebû, ne yê yekî ji şiîrê têr û ku lê serwer bû. Ev şiîr ji mîkrofonê re hatine nivisîn, ne ji xwendina bêdeng re. Qêrîne ne piste pist, rakirin e ne rûniştin, bez e ne meş. Qûre qûr e ne hîske hîsk. Ji bo yekî li ber xeniqandinê awayê qîrînê ne girîng e. Xurtiya qêrînê pê girîng e. A ku li ber destê te ye qîjîn e.”

Par, Komeleya Nivîskarên Kurd (Kurd-Pen) Peşêw  ji bo Xelata Nobelê ya Edebiyatê namzed nîşan da û sevanamzednîşandayîna wî çend rêzeçalakî li hat li dar xistin. Peşêw derbarê namzednîşandana xwe ya ji bo Xelata Nobelê de wiha got: "Xelata Nobelê meseleyeke siyasiye. Heke meseleya Kurdistanê çareser bibe, Ebdulla Peşêw nebe jî dê Ebdulla Peşêweke din derkeve holê. Heke xelatê nedin min, ez bawer dikim ku dê 20 an jî 50 sal bi şûn de kurdekî din dê Xelata Nobelê werbigre."

Evdila Peşêw kî ye? Evdila Peşêw, di navbera salên 1946-47’an de li gundê Bêrkot ku girêdayê Hewlêrê ye tê dinê. Du di saliya xwe de Peşêw bavê xwe wenda dike, li nik mala mamê xwe dimîne. Zor û zehmetiya zarokatiyê bandorek mezin li ser wî dike ku naxwaze zarokatiya xwe bîne bîra xwe. Di sala 1961’an de helbesta xwe ya yekem di kovara Hewlêr de belav dike. Peşêw li Hewlêrê dibistanê diqedîne û li gundek nêzî bajêr dest bi mamostetiyê dike. Sala pey wî diçe Rûsyayê û di 84’an de li Moskoyê Enstîtuya Zimanên Beyanî, beşa wergeriya îngîlîzî û rûsî diqedîne û teza xwe li ser Pîremêrd dinivîse. Di navbera salên 1985-90’an de li Libyayê bajarê Trablûsê di zanîngeha El Fatîh de mamostetî dike û di 94’an de vedigere Kurdistanê. Niha li Fînlandê dijî.

Her kurdê ku jiyana xwe li Kurdistanê derbas kiribe def ji bo wî cîhek girîng digre. Di dema germa havînan de çend derwêş gund bi gund digeriyan û bi efsûniyek weşartî pêçîkên xwe yê ji def jentinê bûye şaraza, li defê dixistin. Ku meriv wan kesên defjen didît hîs dikir ku van kesan amûrek beriya dîrokê bi kar tînin. Dû re wan kesan hêdî hêdî wenda bûn û niha kêm caran xwiya dibin.

Def çawa tê çêkirin? Qasnaxa defê piranî ji daran tê çêkirin. Çermê bo lêdanê ji cermê heywanan tê çêkirin. Di van dawiyan de yên bi plastîk ve jî tên çêkirin heye lê ev qasê yê çermê heywanan guncav nînin. Çermên heywanan yê ji bo defê tê amadekirin pêşî tê germkirin bo şidiyayî be. Bo şidandinê hin caran ava germ tê bikaranîn hin caran jî nêzê agir tê danîn hetanî hat halê tê xwestin. Her çiqas defên bi çermê heywanan tê çêkirin dijwar be jî bo qelîta deng derxistina wî hêja ye. Di hindirê qasnaxê gilover de helqeyên metal hene, bi saya van helqeyên metal dema defjenînê def alî jor û jêr de tê hecandin û rîtma tê xwestin tê bi dest dixin. Her çiqas rehet bixuyê jî ji ber van teybetiyên wî jentina defê gelek zor tê qebûlkirin. Di defên niha de piranî tenê alîkî qasnax bi çermê heywanan girtî ye lê di çavkaniyên dîrokî de em rastê defên du aliyên wî bi çerm girtî jî tên. Di heman demê de xebatên arkeolojîk te em rastê defên çargoşe jî tên ku niha defên bi wî rengê nîne tên. Def piştî kurdan bi rêya erebên bakûrê Afrîqayê derbasê Îspanyayê bû û ket nav muzîka Awrûpayê û wek tambour û basque hat navkirin.

Defjenên jin yên beriya zayînê

Ku meriv şeklê defê difikire bêjinga arvan tê ber çavê meriv. Bêjing jî wek defê     gilover e û alîkî wî girtî ye. Meriv ku li ser bêjing û defê difikire, rê derdikeve ser jinê. Li gor lêkolînvanên dîrokzan her çiqas def niha amûrek ku zêde mêr bikartînin jî be di demên pêşîn de bêtir jinan dijenand. Defa ku ji serdema antîk vir ve amûra rîtuelan e di heykel, nîgar û çavkaniyên niviskî de bi jinê hatî zanîn. Di kolandinên bin erdê de xwedavendên bi def hatine dîtin û ev jî nîşan dide ku def him tiştek pîroz e û tiştek jinanî ye. Piştê ku mislimantî hate Kurdistanê defjeniya jinê nema. Defjenî ket tekela mêran û ev rewş hetanî roja me berdewam e.

Pîroziya defê di baweriya Ehlî Heq de

Di dema zikran de bo muzîkê def tê bikaranîn û ev wek pîroz tê qebûlkirin. Ji ber ku amûrek pîroz tê dîtin; def di nav zikrvanan de tê gernadin her kes destê xwe lêdixe û bi rêzê defê paçî dikin. Di baweriya Ehlî Heq de dema cemê de beşdarvan bi awayek daîre rûdinên û bi hev ve ya bi rêya kemberek an jî bi rêya potek tên girêdan. Bi vî awayê ji însana şiklek gilover derdikeve holê û hemû însanên zikir dikin bi hev be tên girêdan. Vê giloveriyê şiklê defê tîne bîra meriv û teybetiya gilovertiya şeklan di baweriya ehlî heq de dide nîşandayîn.

Di baweriya Ehlî Heq de diayên “Muraqebat” bi muzîkê tê xwendin. Hin kesên di dema van diayan de dikevin rihekî tirans û dikarin li ser komira vêdikeve de derbas bibin û ara vêketî li canê xwe bidin. Hinek derwêş tiştên ecêptir dikin wek bi naqarata “la illaha ill’allah, la illaha ill’allah” şûran di canê xwe de diçikînin, agir vedixwen, li hewa difirîn û hwd. Hin kesên nexweş jî bi rêya defê tê tedavî kirin. Serokolên yeresanan her dem kesên muzîkjen bûne û bawer dikin ku bi rêya muzîkê xwe bigihînin sirên baweriyê. Kesên beşdarê cemê dibin bi rêya muzîkê xwe digihînin sirê rastiyê. Ji hêla din ve yek jî peywira muzîkê bilindkirina nirxên manevî ye. Di baweriya Yeresanî de rih bi rêya muzîkê neqlê Adem dibe.

Wek Ehlî Heq di ezdîtiyê de jî cîhê defê girîng e. Di ayînên olî de kesên bi navê “Qewal” ku vana him muzîkjen in û him jî wezîfedar in li defê dixin. Di van ayînan de kesên bi navê “Koçek” jî wek alîkarê qewal beşdarê merasîma muzîk û reqsê dibin. Ku meriv li qewlên di van merasîman de tê xwendin dinêre koka wan diçe hatîna serdema navend û ev jî nîşanê me dide ku reqs û muzîka ezdiyan bingeha xwe ji çanda paganîst distîne. Hetanî 50 salan def xêncî ayînan li derve nedihat jentin. Di jiyana rojena de jentina defê wek heqaret dihat hesibandin. Di van salên dawî de ev ji holê rabû lê dîsa jî muzîk û diayên nirxbilind di jiyana rojane de nay gotin.

Def:Amûra mûzîkê ya netewa kurd

Tişta ku defê di nav kurdan de derdixe pêş ew e ku; def amûrek netewa kurd e û li tu cîhek din li gor teybetiya defa kurdan nîne. Koka defjeniyê di nav kurdan de diçe beriya zerdeştiyê, bi hatina mislimantiyê wekê hemû amûrên muzîkê def jî hat qedexekirin. Lê wek hin edet û baweriyên beriya mislimantiyê bi hin guhertinên piçûk ket nav baweriya mislimantiyê. Wek hemû gelên din di nav kurdan de jî şopên beriya baweriya mislimantiyê tê dîtin. Ji ber ku di baweriya kardan ya beriya mislimantiyê de def xwedî bandorek mezin bû piştê qebûlkrina mislimantiyê jî bandora defê berdewam e. Di piraniya tarîqatên kurdan de def di zikr û ayînan de tê bi kar anîn û cîhek girîng digre lê ef defjenî tenê di cîhê girtî de tê lêxistin. Derbarê resentiya defê de di nav kurdan de defjenê navdar yê navnetewî Huseyin Zahawî van agahiya da me: “Her miletên li dinyayê bi amûrên xwe yê teybet hene. Di muzîka kurdî de şêweya lêdanê xweser e û amûr jî her wiha resen in. Tu wê amûrê li cem mileteke din nabînî. Mesela di nav ereban de jî def heye lê defa wan li gor ya me gelek cihê ye. Yek ji alî arşîtekt cihê ye, yek jî ji alî jenînê de cihêtî heye. Di nav kurdan de def bi feqî û derwêşan de destpêkirî ye. Li nav her miletê de amûrên resen yê wan heye, di nav kurdan de jî amûra herî balkêş û resen def e. Def li hemû perçê Kurdistanê tên lêdan.”