Ngram Viewer di navbera salên 1500 heta 2008an peyveke çend caran di pirtûkê de hatî bikaranîn nîşan dide. Tu dikarî bi xêra bernameyê di nava 5.2 milyon kîpatê* de li 400 milyon peyvan bigerî û li gor salê belavbûn û rêjeya bikaranîna wî bi awayek şematîk bibînî. Bi awayeke rehetî em dikarin bibînin ka peyveke kengê bûye popîler. Ev proje bi hevkariya Zanîngeha Harvard û Googlê hatî kirin.

Tabî divê em peyvan bi îngilîzî bigerin an na dernakeve. Çend peyvên min meraq dikir li jêr in.

Kurdistan:

Li gor dixwiyê peyva Kurdistanê piştê salên 1800 zêde hatî bikaranîn û bi baweriya min sedema wî jî ew e ku gerok û mîsyonerên Awrûpî gelek pirtûk li ser Kurdistanê nivisîne. Dû re ketiye û ber bi roja me de cardin bilind bûye.

Kurdish:

Kurdî jî wek peyva Kurdistanê rêyek hilbijaritye.

Abdullah Ocalan,Mustafa Barzani,Jalal Talabani

Meriv pir bi rehetî dikare her sê giregirên kurdan di kîj wextê de zêde di rojevê de bûne bibîne.

Evîn dike çend pere:

Şerê di navbera peyva evîn û pere de meriv bi hêvî dike, çawa be di salên dawî de evîn derketiye pêş.

*Kîpat: Yanî kîtab ku biraziya min Meyremxan ji bo peyva kitêb dibêje.

Hûn dikarin ji vir peyvên meraq dikin bibînin: https://books.google.com/ngrams

Sê çar sal berê dema di rojnameya heftane Basnûçe de dexebitîm ji bo salvegere kuştina Şerefkendî min vê metnê hazir kiribû. Di maîlê de rast lê hatim. Bila li vir bimîne.


Ku meriv li çîroka serokên Rojhilatê Kurdistanê dinêre têgeha sereke ‘kuştina wan ya li ser maseya hevdîtinê’ derdikeve pêşberî meriv. Li Îranê kuştina mixalifa bûye çandek ku ji demê berê tê. Ksenefon di pirtûka xwe ya Vegera Dehazaran de behs dike ku qralê farisan serleşkerên yewnaniyan vexwandiye konê xwe û wan daye kuştin. Vê çandê di kilamên dengbêjan de jî derdikeve pêşberî me ku serhildêrên kurd piştî serhildana Agiriyê derbasê Îranê dibin dewlet ji wan daxwaz dike ku çekê xwe daynin û wan dikuje. Piştî vê bûyerê kilama Ferzende Beg ji hêla dengbêjan ve tê gotin. Bi heman awayê Simkoyê Şîkakî jî bi bahaneya hevdîtinê tê qetilkirin û piştê wî jî Qazî Mihemed.  Van kiryarên qirêj ê dewleta Îranê herî berbiçav di kuştina Dr. Abdulrehman Qasimlo de derdikeve holê ku wî jî li ser maseya hevdîtinê bi hevalên wî re kuştibûn.

Ji wan kesan yek jî Şerefkendî ye ku ji hêla dewleta Îranê ve li bi siûkastê hatî kuştin  Şerefkendî; di 21ê Çileya sala 1937an de li Bokanê ji dayik dibe. Di temenê piçûk de bavê xwe wenda dike. Di zaroktiya xwe de bi birayê xwe re de dibe şahidê avakirina Komara Kurdistanê li Mehabadê û ew bandorek mezin li ser dike. Şerefkendî piştî xwendina li Bokanê derbasê Mehabadê dibe û ji wir jî derbasê Tebrîzê dibe. Di 1959’an de li Tehranê destûrnameya endezariya kimyayê digre. Çend salan li bajarê Kurdistanê kar dike lê ji ber ku bi xortên kurdan ve eleqedar dibe ji hêla rejîmê ve tê sirgûnkirin. Şerefkendî di 72’an de diçe Fransayê perwerdeya xwe li vir didomîne. Şerefkendî li vir  Abdulrehman Qasimlo nas dike û bi awayek dibe endamê PDK-İ’yê. Piştî têkçûna rejîma paşayetiyê û destpêkirina eşkere ya PDK-Πli Îranê, ew dibe Berdevkê Komîteya Navendî ya Partiyê û di meha Reşemiya sala 1979’an de jî di Kongereya Çarem a Partiyê de dibe endamê Komîteya Navendî ya Partiyê û berpirsiyariya partiyê ya Tehranê dispêrin wî. Piştî ku Dr. Abdulrehman Qasimlo di 13’ê Temûza 1989’an de li peytextê  Awusturya'yê ji hêla ajanên Îranê ve li ser maseya hevdîtinê hat kuştin, Dr. Mihemed Sadiq Şerefkendî di sala 1991’an de bû sekreterê giştî yê PDK-İ’yê.

Kuştina Şerefkendî

Şerefkendî bo beşdarê Enternasyonala Sosyalîst ya di navbera 15 û 17 Îlonê de bibe li Berlînê bû û dixwest li vir bi mixalefeta Îranê re hevdîtinan bike. Dê hevdîtin li restorantek bi navê Mykonos ya Ezîz Gaffarî’yê îranî biba. Îstîxbarata Îranê hay ji Şerefkendî hebû dê were Berlînê û ji bo wî jî komek bo kuştinê şandibû vir. Li serê komê Abdulrahman Banihaşemî hebû nasnavê wî ‘Şerîf’ bû. Banihaşemî bi Abbas Rayyal, Yusuf Amin, Muhammed Atris’ê Lubnanî re ket têkiliyê û di 17 Îlona 1992’an de saet devdorê 22.50’an de çalakiya kuştina Şerefkendî pêk anîn. Li ser maseya Şerefkendî 8 kes hebûn û di êrîşê de ligel Şerekkendî Berpirsiyarê Ewrûpayê yê PDK-İ’yê  Fattah Abdolî, Berpirsiyarê Almanyayê Homayoun Ardalan û Mixalêfê Îranî Nurî Dehkurdî jiyana xwe ji dest da.

Doza kuştina Şerefkendî hetanî 10’ê Avrêla 97’an 246 car hat dîtin û du kesan cezayê muebbetê girt, ev ceza vegeriya 23 sala, yekî 11 sal ceza girt û yek jî hat berdan. Bo serokê îstîhbarata Îranê Elî Fallahiyan jî biryara girtinê ji hêla Înterpolê hat derxistin.

Piştî ku li Rojavayê Kurdistanê rêveberî ket destê hêzên kurd û li herêmên kurdan kanton hatin avakirin hîndîkap herî mezin qutbûna herêmên kurdan derket ser rû. Ev qutbûn di encama kembera erebî ya li ser sê qonaxan ve hatibû plankirin û bi valakirina du milyon xaka kurdan çêbibû. Ji bo fêmkirina dîroka rojava û rewşa niha divê meriv li ser kembera erebî baş hûr bibe. Bi wî armancê me jî dosyayek li ser kembera erebî amade kir.

Ji Dêrikê heta Behra Spî Rojavayê Kurdistanê                                                                                   

Wek ku tê zanîn li Sûriyê kêmnetewa herî mezin kurd in. Li gor lêkolînvanên bêalîgir serjimara kurda li Sûriyê nêzikî 2 milyon e. Ev jî teqabûlê ji % 10 dike. Ji hêla din de hin çavkanî serjimara kurdan zêdetir hin çavkanî jî kêmtir nîşan didin. Çend sedemên bigumanbûna serjimarê heye; yek ew e ku Rêveberiya Sûriyê tu car bê ereban tu netewê din qebûl nekirî ye û li gor wî serjimarî çênekirî ye, ya din jî nêzikî 120.000 kes ji hemwelatiyê hat derxistin û vana bi tevayî kurd bûn. Ku em vana tevî bi hev re bifikirin serjimarek tekûz derbarê kurdan de dernakeve holê. Ziman li Rojavayê Başûrê Kurdistanê bi tevayî zaravaya kurmancî ye. Kurdên Rojava bi piranî sunne ne lê ezdî jî li tevahiyê herêmê belav bûne.

Kurd, ji sêgoşeya Iraq, Turkiye û Sûriyê dest pê dike û bi paraleliya sînorê Tirkiyê berdewam dike hetanî xwe digihîne Behra Spî. Kurahiya xaka kurdan li hin cîhan 20, li hin cîhan 50 û li hin cîhan jî xwe digihîne 70 kîlometreyê. Li herî li rojhelat navçeya Dêrikê heye ku navê wî ji hêla dewletê ve wek El Malîkiye hatî guherandin.  Dû re Tirbespiyê(Al Qahtaniya) û Qamîşo tê. Kurd ber bi başûr ve hatanî Hesekê belav dibin. Ku Hesekê navenda wîlayeta Hesekê ye nîvî wî ereb in û nîvê wî jî kurd in. Ber bi rojava ve navçeya Amûdê tê û dûre ber bi rojava de Serêkaniyê(Res al-ayn) heye û kurd li vir piranî ne. Ji Serêkaniyê pê ve serdestiya ereban dest pê dike hetanî bajarê Kobanê. Di vî navberê de bajarê Girê Spî (Tel Ebyad) heye Ji Kobanê ber bi rojava ve Serîn û Ezaz tê ku kurd li vir dîjîn hetanî Efrîn û Çiyayê Kurmênç. Bi berdewamiya Çiyayê Kurmênç re kurd xwe digihînin Behra Spî. Rejîma Sûriyê xwest ku yekparebûna xaka kurdan ji holê rake û projeya kembera erebî derxist holê. Em jî li ser kembera erebî bi siyasetmedar û nivîskarê Rojavayê Kurdistanê Abdulsamet Dawût re axivîn.

Kembera erebî bi serjimara 62’an dest pê kir

Proja kembera erebî ji hêla rejîmê ve ji zûde hatibû plankirin lê di warê pratîkê de bi serjimara 62’an dest pê dike. Di 5 Cotmeha sala 1962’an de serjimarek çêbû û ev serjimar tenê li herêma Cizîrê pêk hat. Ji ber ku tenê serjimar li herêma Cizîrê pêk hat diyar bû ku li çarçoveya planek ev hatî kirin. Dawût derbarê vî serjimarê û planên rejîma Suriyê de waha got: “Her kes dizanibû ku ev serjimar bo hin planan hatî kirin.  Ji xwe serjimar di rojek de hat kirin û kesên ji hemwelatiyê bê derxistin diyar bûn. Kesên ku bikariba bertîl bida wezîfedaran xwe ji vî karê xilas kirin. Bi serjimarê nêzikî 150 hezar kurd ji hemwelatiyê Suriyê hatin derxistin. Ji kesên hemwelatiyê hatin derxistin re gotin ku hûn beyanî ne, ji Tirkiyê hatine vir û divê vegerin Tirkiyê.”

Piştî ku van kurdan ji hemwelatiyê derxistin, erdên di destên wan de bû jî ji wan hat girtin, nedibû ku erdê Suriyê di destê ‘beyaniyan’ de ba. Kesên di dewletê de wezîfedarbûn ji kar hatin dûrxistin û kesên di artêşê de fermandar bûn jî karê wan ji destê wan hat stendin. Kar ewqas girin hat kirin ku kesên nexweşba nikaribû biçûya nexweşxanê û nikaribû di otêlan de raza. Ji ber ku van kesan nikaribûn zarokên ji wan re bibe qeyd bikin hejmara van ‘beyaniyan’ her diçû zêde dibû. Helbet bi dehan sedemê vê ‘beyanîkirinê’ hebû lê di serî de valakirina herêma kurdan dihat. Bi van biryarên xwe hetanî astekî ser ketin û xelqê wir tengav kirin ku bazdin herêmê din ê Sûriyê an jî welatên din.

Ku meriv dewletên xaka kurdan dagir kirine dide ber hev dibîne ku dewleta Sûriyê vê proja ‘pişaftina kurdan’, ‘valakirina xaka kurdan’, cîguhestina kurdan’ piştî dewletên din daye destpêkirin, ango bi awayek din meriv dikare bibêje ku dereng maye. Di salên 1935’an de Hikûmeta Iraqê, gelek êlên erebê başûrê Iraqê anî li Kerkûkê bi cîh kir. Erebkirina Kerkûkê jî ji wî demê de dest pê dike. Ku meriv li sedemên erebkirina Kerkûkê û Cizîrê dinihêre, tiştên nêzî hev derdikevin pêşberî meriv. Herdû herêm jî ji hêla neftê û candiniyê de dewlemend in û herdû herêm jî alî demografîk û coxrafîk ve dirêjiya Kurdistanê ye. Li bakur jî bi dehan gundên kurdan piştî serhildanan hatin kavilkirin, bi hezaran kurd ber bi rojavayê Tirkiyê ve hat koçkirin. Di ber re jî hin gundên tirkan di nav gundên kurdan de hatin danîn, pere û xak dan wan.

Dawût wek têbiniyek behsa beriya projeya kembera erebî dike û waha dibêje: “Di sala 1958’an de dema yekîtiya Misir û Sûriyê hat avakirin û Cemal Abdûlnasir bû serokê dewletê, şovenîzma ereb zêdetir bû. Di wan deman de yekem  partiya kurdan, Partiya Demokrasiya Kurdistana Sûriyê (PDKS) hatibû avakirin. Şovenîstên ereb bi tûndî li hember vê bûyerê derketin û bi dehan berpirsiyarên partiyê bi salan hatin girtin. Beriya kembera ereb li Kurdistanê 10 gundên ereban hatibû avakirin. Ev ne di çarçeveya kembera erebî de bû lê 10 gund li ser çemê Xabûrê hatibûn avakirin. Van ereban ji parêzgeha Suweyda hatibûn vir.”

Kembera erebî proja şovenîzma erebî bû

Piştî ku li Sûriyê partiya Baas hat ser desthilatiyê şovenîzma ereban zêdetir bû. Dawût dibêje ku wê demê li Kurdistanê wek Yahûdîstanê dinihêrîn û digotin em çawa bi Yahûdîstanê re têdikoşin divê em hemen awayê bi Kurdistanê re jî têbikoşin. Dawût waha berdewamî da axaftina xwe: “Wê demê serokê parastina Hesekê yê bi navê Muhetap Teleb Hilal hebû.  Ev Baasî bû û di 61’an de pirtûkek li ser kurdan amade kir. Di pirtûkê de planan safîkirina Cizîrê ji kurdan hebû. Helbet tirsa wan hebû û bi lezgînî dixwestin vê karê xwe yê qirêt pêk bînin.” Ku meriv wan salan dinihêre sedemên van planan bi zelalî xwiya dibin. Sedema yekem ewbû ku li ber serê Cizîrê şoreşa Mele Mistefa destpêkiribû û li Cizîrê neft hatibû kifşkirin.

Dawût dibê ku planên di pirtûkê de hatibûn rêzkirin 12 xalbûn û derbarê wan xalan de waha dibêje: “Xala yekem de dibêje ku em dest deynîn ser xaka Cizîrê li ser sînorê bakur bi dirêjahiya 275 kîlometre û di kurahiya 10 heta 20 kîlometre. Divê em kesên kurd ji vir bidin barkirin û êlên ereb bi cîh bikin, ger ku êlên ereb nebû baregehê leşkerî bixin cîhê wî. Divê em nasnameyê ji kurdan bikşînin ku nikaribin kar bikin, bibin beyanî û tiştên di destê wan de derkeve, neçar bibin ku bibin penaber. Ku ereb li wir bi cîh bibin ewê zordariyê li kurdan bikin û kurdji vir beteriqin. Ji bo wî jî hikûmet çek dan ereban. Divê em hemû deriyan li ber kurdan bigrin. Bêrehmet û bêşefqet, bi yasa an bê yasa em zordariyê li ser wan bimeşînin. Divê em kurdan bera hev bidin. Em emir dikin ji parastina xwe bi vî karê dest pê bikin. Divê em nehêlin bixwînin, ji ber ku xwandin wan bi wan dihesîne. Ji bo wî dibê dibistanê bajarê Kurdistanê were giritin. Em derdora dîndarên kurd teng bikin û wan tengav bikin. Em bibêjin ya wek me bibêjin yan jî derkevin herin”

Du milyon xaka kurdan ji wan hat stendin

Piştî ku proja kembera erebî hat destpêkirin di navbera salên 1961-71’an de du milyon xaka dewlemend ji destê kurdan derket û dewlet dest danî ser. Ev xaka dewlet dest danîbû ser ji Dêrikê ku herî rojhelata Kurdistana Sûriyê ye dest pê dikir hetanî rojavayê Serêkaniyê. Dirêjiya vê xetê bi paraleliya sînor ve 275 kîlometre bû û di navbera 10 û 20 kîlometre ber bi hûndir ve fireh dibû. 335 gundên kurdan ên ku diketin ber vê xetê ji kurdan hat stendin. 150 hezar gundiyên li vê der dijiyan bê cîh û war man. Dawût bi awayek henekî û mixabinî dibêje ku kurdên gundî destê wan di tengala wan de bi neçarî ji dûr ve li xaka xwe ya ku tirba kalikê wan li wir e dinêrîn û waha berdewam dike: “Ji vî du milyon erdê milyonek dolim dan elên ereba yê hatin vir û milyonek jî dan leşkerên payebilind. 40 gundê modern bi elektrîk, rê û bi av ava kirin, gundê kurdan li kêleka wan bê av û bê elektirîk bû. Di her gundê de sed mal hebû û cendirme jî didan cem wan, di ser de jî sîleh didan wan. 175 km dirêjiya van gundan heye. Van gundan ji hev di navbera 3 û 5 km dûr in ji sînor ber bi hundir ve jî 5 heta 7 km kûrahiya wan heye. Em ji wan re dibêjin Mustaltana. Mustaltana ji gundên beyaniya re dibêjin ku bi zorê di xaka yekî de hatibe avakirin. Meriv ku wek mînak bide; dema cihû diçin li Felistînê gund ava dikin. Ew ji vî navê aciz dibin. Dibêjin ku em dagirker nînin.”

Van gundên hatin avakirin di navbera 80 û 100 malî de bûn û di navbera 150 û 300 dolimî de erd dan van malan. Ji xwe di warê zanistî de jî hatî îspatkirin ku xaka herî dewlemend herêma Cizîrê ye û vê xakê di nav van êlên ereb de hat pervekirin. Di serî de ji van ereban re gotin ku em erd ji bo demek didin we lê dû re tapoya erd dan wan. Li gor agahiyên Dawût dide me hetanî sala 1974’an 4 hezar û 600 kes di van gundên nû yê li ser sînor ava bibûn de dijiyan. Di dawiya qonaxa yekem ya kembera erebî de li tevayî herêma cizîrê 40 gundên ereban hatin avakirin. Ji vana 12 heb li Dêrikê, 12 heb li Qamîşlo û 16 heb jî li Serêkaniyê hatin avakirin. Erebên li van gundan hatin bi cîh kirin ji deşta Reqqayê û ji Helebê anîn vir. Di 74’an de dema li Raqqayê bendav hat avakirin, kesên ku ji wir hatin tahliyekirin jî anîn herêma kurdan. Ku meriv erdnîgariya Sûriyê difikire, meriv dîbene ku van biryaran siyasî ne û di çarçoveya hin projeyan de hatine kirin, ji ber ku bi hezar doliman cîhê vala hebû lê ew li wir nehatin bi cîh kirin, anîn di gundên kurdan de bi cîh kirin.

Erdnîgarî û domografiya Kurdistanê hat xerakirin

Ku meriv li encama kembera erebî dinêre encamên pir girîng derdikeve hemberî meriv; di serî de ji ber van gundan bandora bakur li rojava, bandora rojava li bakur hat birîn û ji ber vê sedemê di warê çandî, hestî de qutbûnek di navbera herdû perçê Kurdistanê de derket holê. Bi awayek dirêjiya Kurdistanê li ser sînor hat qutkirin ku ji xwe armanca wan ya yekem ev bû. Xaka Kurdistanê ji hêla demografiyê û ji hêla erdnîgariyê hat guherandin.

Di wan salan de her rê li ber kurdan tê girtin. Dawût waha behsa dijwariya wan rojan dike: “Erdê çandiniyê nedibû ku li ser kurda hebe, heman demê de xanî jî li ser wan çênedibû. Ku zarokek ji kurdan re çêbe heta çend salan nedihat tomarkirin. Heta sê rêveberiyê dewletê bibêjin erê qeydkirina zarokan dom dikir. Van rêveberiya yek ya siyasî, yek ya navendî yek jî ya leşkerî bû, hetanî vana negotana erê kes nedihat tomarkirin. Ku erebek be di heman rojê de tomar dibû.”

Helbet erebkirina herêma Cizîrê ne bi tenê cîguhestina kurda bû, bi her awayê erebkirin hatibû destpêkirin. Ji vana yek jî guherandina navê kurdî yê cîhan bû. Erepkirina navên kurdî di navbera salên 1960-80 berdewam dike.  Dawût derbarê guherindina navan de van agahiyan da me: “Bi sê qonaxa navan kirin erebî. Bajarek heye li hember Nisêbînê jê re dibêjin Tirbespiyê. Berê mala Haco têde bû. Navê wî guherandin kirin Quburul Bix. Yanî tirbe qubur e û spî jî bîx e. Wek ku ji kurmancî vergerandin ser erebî. Ev qonaxa yekemîn bû. Wilo nehîştin û cardin guherandin. Gotin belkî hinek lêkolînê bikin û bi rastiyê bihesin. Di qonaxa duyem de şovenîzma ereban xistin nav navan. Navê Tirbespiyê kirin El Qahtaniye. Qahtaniye mezinek ereba ye. Quburul Bix jî qedexe kirin. Piştî 70’yî navan cardin guherandin kirin El Sawra, El Oruba, Felistîn, El Quts.” Bi guherandina navên cîhan, navên kesan jî hat guherandin. Kurdên li Suriyê wek yê Tirkiyayê nikaribûn bi xwasteka dilê xwe navan li zarokên xwe bikin. Dawût dibê ku, ‘mesela te dixwest navê kurê xwe bikira Azad lê destûr nedidan. Navek erebî bê destûra te li zarokên te dikirin.’

Qonaxa yekem di 14 Hezîrana 1974’an de bi dawî bû

Ev proje kembera erebî li ser sê qonaxa bû. Ya yekem ji sînor hetanî 20 kîlometre, ya dudiya bigihînin 40 kîlometre û herî dawî jî bigihijînin 70 kîlometre û nema kurd li herêma Cizîrê bimînin. Di 1974’an de qonaxa yekem hat qedandin lê piştî 74’an de li başûrê Suriyê şer derket, ew û Lûbnan bi hev ketin. Rewşa Sûriyê xerep bû, firsend nedît ku derbasê qonaxa duyem bibe. Li ser pirsa me ya ku li herêmê din yê kurdan proja kembera erebî pêk hat na, Dawût waha got: “Li Kobanê û Efrînê gund negatin valakirin. Erebîkirin li wir hebû lê gund nehat valakirin. Ku rewşa Suriyê xerap neba û merhelê din berdewam bikira dibû ku li van deran jî gund bihatana valakirin. Ama sedema yekembûna herêma Cizîrê cîhgirtina sêgoşa sê dewletan de tê û erdê wir pir dewlemend e û petrol li wir heye, bê wî jî kurhiya kurdnişînan herî zêde li vir in.”

Qonaxa yekem ya kembera erebî di 14 Hezîrana 1974’an de bi dawî dibe. 74’an de bi 10 gundên beriya kembera erebî hatibû avkirin re hejmara gundên ereban yê li ser sînor gihîştibû 50 heb gundan. Dawût dibêje ku, ‘her sal di 14’ê Hezîranê de li ser kembera erebî panel û çalakî tên li darxistin. Ev roj bûye wek roja tekoşîna li dijî kembera erebî.’

Li ser pirsa pêşniyarên wî yê bo çareseriyê çine Dawût waha dibêje: “Wan ereban hê di wan gundan de ne û mixabin hê jî berhemên wî dixwen. Kurdên ku ji van gundan hatin derxistin bi tevayî cotkarbûn û neçar man koçê Helep û Şamê bikin. Kurdistan ji kurdan hat valakirin. Maf maf e, bi demê re kevn nabe. Ev siyaset bû. Wan ereban bê war û cîh nebû ku anîn kirin vir, ji bo wî dibê li cîhê xwe werin vegeranbdin. Bi xweşî bi biratî û bi başî. Rêyek din nîne, ew xak xaka Kurdistanê ye û dibê li kurdan were vegerandin.

Valahî na xwedî tune

Ku meriv li rewşa niha ya Rojavayê Kurdistanê difikire di nav herêmên kurdan de valahî an jî herêmên ereban derdikevin hemberê meriv. Ji Serêkaniyê hetanî Kobanê herêmê kurdan qutbûnek dijî û her wiha ji Kobanê heta Efrînê û ji Efrînê hetanî Behra Spî. Dawût van qutbûnên di nav herêmên kurdan de bi guherandina demografiya Kurdistanê ve girê dide û vî mînakê dide: “Kurdistan hat guhertin. Kurdan ji cîhan wan derxistin û xwe xistin wir. Heta 1950’an Tirbe Spî(Tel Abyad) gundên Îbrahîm Paşayê Milî bû. Bi tevayî kurd bûn, dû re erep hatin ketin van deran. Li Tirbe Spiyê tenê erebek tunebû heta salan 70’yî. Tirbe Spiyê kirin nîve nîv. Bi vê awayê demografiyê xira kirin.”  

Wek ku tê zanîn di van dawiya de mijarek herî balkêş jî ji bo kurdan xwe gîhandina Behra Spî ye. Bi dehan lêkolînan de tê gotin ku kurd xwe bigihînin Behra Spî dahatûya wan bê guherandin. Li ser pirsa me ya girêdana kurdan bi behra Spî re heye an na Dawût waha dibêje: “Behra Spî bi Lazqiyê ve ye. Li Lazqiyê 8 km heta 10 km dirêjahiya gundên kurdan heye li ber peravê Behra Spî. Bi tevayî 80 gundên kurdan li Çiyayê Kurmênç heye û bi saya van gundan kurd xwe digihînin Behra Spî.”

Yazının Türkçesi için tıklayın

Dicle Üniversitesi’nde Felsefe ve Din Bilimleri Ana Bilim Dalı Dinler Tarihi’nde yüksek lisans yapan Ali İmran Meçin, tezini Zerdüştilerin kutal kitabı olan Avesta’nın en önemli kısmı kabul edilen Gatalar hakkında hazırladı. “Gatalar’a Göre Zerdüşt” başlıklı tezimi hazırlarken alan araştırması yapmak üzere İran’a giden ve hem Zerdüştî din bilginleri olan mubedlerle hem de oradaki akademisyenlerle mülakat imkânını bulan Meçin, Süleyman Demirel Üniversitesinde başta Zerdüştîlik olmak üzere kadim İran dinlerinin Sühreverdi tarafından temellendirilen “İşrakî Hikmet” üzerindeki etkileri üzerine doktora çalışmasını bitirmek üzere. Ali İmran Meçin’le Zerdüştiler üzerine konuştuk.

Zerdüştlüğün yapılan son araştırmalarla Yahudilikten daha eski bir din olduğu anlaşıldığını söyleyen Meçin, söylenenin aksine yapılan filolojik araştırmalarla, Zerdüştlüğün M.Ö. 1400’lü yıllarına kadar gittiğini ve böylece 3500 yıllık arka planı olduğunu söyledi. Meçin; günümüzde büyük çoğunluğu Hindistan’da olmak üzere 130.000 civarında nüfusu olduğunu söyleyip sözlerini şöyle sürdürdü: “Parsiler olarak bilinen ve ağırlıklı olarak Bombai kentinde ikamet eden Hindistan Zerdüştilerinin nüfusu 100-110 bin kadardır. 10-15 bin dolayında olan İran’daki Zerdüştîler ise daha çok Yezd ve Kirmanşah illeri ile bu illere bağlı kırsal kesimde yaşamaktadırlar. Elbette şehirleşmeyle beraber Tahran’a göç eden Zerdüştîlerin sayısında da artış olmuştur. Tahran, Yezd ve Kermanşah gibi önemli bir merkezleri sayılır. Ayrıca Avrupa’ya, Amerika’ya ve özellikle Kanada’ya göç eden 5 binden fazla Zerdüştî’nin olduğu söylenmektedir.”

Zerdüştilerin yekpareliği mevcut değil

Zerdüştilerin yaşadıkları coğrafik alan göre üç kısma ayrıldıklarını söyleyen Meçin; Hindistan’daki Parsi Zerdüştîler dini geleneklerine de sıkı bağlı kalabilen muhafazakar kısmı, İran’dakilerin onlara göre daha modern ve Batı’ya göç edenler ise daha çok seküler Zerdüştîlerden oluştuğunu ifade etti. Bundan dolayı homojen bir yapıdan bahsetmenin olanaksız olduğunu söyleyen Meçin bu konu hakkında şunları söyledi: “Bu izlek neredeyse bütün dinlerde mevcuttur. Bu yüzden tarihsel dini şiarlardan vazgeçme ya da hafifletme hatta tamamen zamana ve reel dünyaya uydurma çabası tarihselciliğin kaderidir.”

Zerdüştîlik; Maniheizm ve Sabiilik gibi gnostik ve münzevî bir din olmadığı, aksine toplumun bağrında nabız atan, toplumsal mücadelelerde aktif rol oynayan, hak ile batıl savaşında hakkın ve adaletin safında yer almayı öğreten bir din olduğu için, dünyayı imar etmeyi, üretken olmayı, topluma hizmet etmeyi ve böylece kültür ve medeniyet yolunda topluma katkı sağlamayı bireysel ibadetlere tercih ettiklerini söyleyen Meçin, Zerdüştîler, içindeki yaşadıkları toplumlarda dinamik ve faal bir potansiyel olarak hayatın içinde yaşayan kimseler olduğunu söyledi. Bununla bağlantılı olarak Zerdüştîler dünyanın her yerinde maddi refah içerisinde olan ve yaşadıkları ülkelerde bürokrasi ve üretimde faal ve üretken insanlar olduğunu, Zerdüştîlere göre makul ve makbul insan, çokça ibadet eden, çokça oruç tutan ve namaz kılan değil, aksine çokça üreten, çokça topluma hizmet eden güçlü, faal, eğitimli ve dinamik kimseler olduğunu belirtti.

Zerdüştilerin nüfusları az olmasıyla bağlantılı olarak uzlaşmacı olduklarını, devletin de bu güvencelerle hayatlarına müdahale etmediğini belirten Meçin, dini ve milli gelenekleri bilinçli bir şekilde muhafaza ettikleri ve hatta İran’da Arapça kullanmadıkları için devlet tarafından destekledikleri söyledi.

‘Kürdler ilgiyle takip ediyorlar’

Günümüzde İran’da ki Zerdüştilerin Farsça, Hindistan’dakilerin ülke dillerinin yanında Pehlevice ve Farsça konuştukları belirten Meçin, gerilere doğru gidildikçe Kürdçeyle aynı köke varacakları düşüncesinin olduğunu söyledi. Zerdüştilerin bütün Arya ırkları kardeş olarak gördüğünü söyleyen Meçin kullandıkları dillerinin birçoğunun aynı kökten geldiği, hangisinin daha eski olduğu polemiğinin gereksiz bir tartışma olduğunu ifade etti. Meçin: “Tarihte Med’lerin Pers’lerden önce kurulmuş olması ve Perslerin Medlerin medeniyeti üzerinden tarih sahnesine çıkmaları, Farsçanın Kürdçeden türeme bir dil olduğu yorumlarına da sebep olmuştur. Ancak ne var ki tam tersi yorumlar da vardır. Ancak Farsçanın avantajı, tarih boyunca her zaman resmi olarak bir devlet ve edebiyat dili olarak kullanılmasıdır,” dedi. Meçin, Zerdüştilerin Kürdlerle akrabalıklarının farkında olduğunu ve onları ilgiyle takip ettiğinin altını çizdi.

Günümüzde birçok kişinin bilinçli ya da bilmeyerek Zerdüştiler hakkında yanlış görüşlere sahip olduğu herkesin malumu, bunların en başında “ateşe tapma” meselesi gelmektedir. Meçin bu konu hakkında bunları söylemekte: “Ben Tahran Ateşgedesi’nin içerisindeyken Zerdüştî rehbere sormuştum: Buradaki yakılı olan ateşe tapıyor musunuz? Rehber başparmağını havaya kaldırarak “biz bir olan Ahuramazda’ya taparız. Ateş bizim için bir nur ve semboldür. Müslümanlar Kabe’ye Hacer’ül-Esved’e yönelirken onlar nasıl taşa tapmıyorsa biz de ateşe tapmıyoruz.” demişti. Meçin, ateşle bağlantıları için şunları söylemekte: “Ahuramazda’nın somut dünyamızdaki sembolü gökte güneş, yerde ise ateştir. Ateş aynı zamanda devinim, faaliyet, canlılık, hareket ve bereketin de sembolüdür. Nitekim biz ölüyü canlıdan ateşle ayırır, pişirmek ve olgunlaştırmak bazen de temizlemek ve arındırmak için yine ateşi kullanırız. Tüm dünyalıları her türlü iyiliği yaratmaya ve eser vermeye sevk eden yine iç ısı, aşk ateşidir. Ateş her daim yükseklere doğru alevlenir, yönü yücelmeye, yükselmeye dönüktür. Ateş katı bir madde de değildir, nurdur. Ahuramazda eğer dünyamızdaki bir şeyle ifade edilecekse ona en uygun fenomen, maddi olmayan nur veya ateştir. Nitekim her birimizin içinde zaten doğal bir ateşgede vardır ve bununla Ahuramazda’dan bir parça haline gelen veya yüreğimizle ilahileşen tanrısal varlıklar olan bizler, mucizevi yüreğimizdeki ateşgedeyi ya da oradaki ilahi aşk ateşini tutuşturarak mucizeler yaratabiliriz.”

‘Zerdüştîlik bir imar dinidir’

Zerdüştîlik yerleşik hayata geçişin başlandığı, bu yüzden tarım ve hayvancılığın önemsendiği bir tarihte ortaya çıktığı ve bu yüzden imarcı bir inanış olduğunu söyleyen Meçin, Zerdüşt’ün aslında ilk kıyamını yozlaşmış dini geleneklere karşı yaptığını, aynı zamanda dine karşı dinci bir reformist ve devrimci olduğunu dile getirdi. Dini ritüeller karşı olduğunu, kurban kesmeye karşı olmanın dönemsel bir ihtiyaç olduğunu belirten Meçin: “Zerdüşt, insana ve topluma fayda verecek iş ve işlemleri merkeze alırdı. Örneğin o, “İyi düşün, iyi konuş ve iyi yap” derdi. Yine o, “Dünyada tek bir yol vardır; o da doğruluktur” derdi. İnsanları yığın yığın bireysel ritüellere gark etmez, bireysel ibadi ritüellerin yapılmaması halinde herhangi bir tehdit ve korkutmadan ısrarla dem vurmaz, aksine insanları hür iradeleriyle doğru seçim yapmaya, adaletin ve doğruluğun yanında yer almaya, kötülerle mücadele etmeye, dünyayı imar etmeye, üretken ve aktif bir insan olarak topluma ve insanlığa yararlı olmaya sevk ederdi.” dedi.

İslam ordularının İran’ı ele geçirdikleri sırada Zerdüştîlik resmi bir din olmakla kalmamış aynı zamanda Zerdüştî mubedler (din adamları) yönetimde çok etkin hale gelmişlerdi. Hatta Sasanlier döneminde ortaya çıkan Mani ve Mazdek, sapkın ilan edilmiş ve Zerdüştî mubedlerin baskısıyla takibata alınmış ve acımasızca öldürülmüşlerdi. 600’lü yıllarda ortaya çıkan İslam’ın genç, dinamik ve faal savaşçıları karşısında yorgun ve yaşlı Zerdüştî iktidar darmadağın olduğunu söyleyen Meçin, İslam’ın Zerdüştîliği alt etmesi değil, tersine iktidar kisvesine bürünmüş ve halkı baskıyla bıktırma noktasına getirmiş iktidar dininin yıpranmış yapısının henüz tecrübe edilememiş genç ve dinamik İslam’ın eşitlik, adalet ve özgürlük vadeden şiarlarına karşı devrildiğini belirtti. Meçin: “Fakat İran’ın İslam savaşçıları tarafından ele geçirilmesinin ardından büyük bir Zerdüştî kitlenin  Hindistan’a göç etmesi, İslami baskıyı akla getirmekteyse de, yapılan tarafsız yorumlar daha çok, İslami yönetim altında kendi dinlerini tam bir özgürlükle yaşayamama kaygısı, cizye gibi bir verginin kısmen küçük düşürücü bir yön taşıması ya da cizye ehlini ikinci vatandaş statüsüne düşmesi ve en önemlisi Zerdüştî ileri gelenlerinin Zerdüştî kitlenin İslam’ın etkisinden uzak bir alana taşıma ve böylece dinlerini dış etkenlere karşı korumaya alma politikası olarak düşünülmektedir.” dedi.

Gerçekte Zerdüşt, bir peygamber olduğu kadar bir teosof veya işraki bir filozoftur da. Çünkü dürüstlükten ve doğruluktan saf ve şeffaf hale gelen kalp aynasına adeta Ahuramazda’nın çarpmasıyla diline dökülen şiirlerle Gatalar’ı oluşturmuştur. Bu bakımdan o görünmez asansörlere gökten yere inen bir vahiy meleğine ihtiyaç duymadan içindeki Tanrı ile konuşmuş, dertleşmiş ve din anlamına gelen “dainya” (vicdan)sını konuşturmuştur. Böylece Zerdüşt, Tanrı’ya benzeme çabası olarak da kabul edilen felsefi bir miras da insanlığa hediye bırakmıştır.

Hin kes hene ku bi salan ji bo dev û dora xwe xebatan dikin û nizanin rawestandin çiye. Ku kesek bipirse netewperwerî çiye meriv dikare bibijêm ku yek derketibe ser emrek mezin û pêdiviya wî bi tu tiştek tinebe lê hin hin tiştan ji bo gelê xwe bike ew kes e netewperwer. Ku meriv li eynik-jiyana Huseyn Huznî Mukriyanî dinêre tiştek bi vê rengê dibîne. Tiştê Huseyn Huznî Mukriyanî  derdixe pêş ew e ku cara yekem di nava kurda de matbayek moder ava kiriye û bi hezaran pirtûkên kurdî û zimanên din çap kirî ye.

Huseyn Huznî Mukriyanî di 12 Îlona 1893’an de li Rojhilatê Kurdistanê li gundê Hecî Hesena ku girêdayê bajarê Mehabadê ye tê dinê. Wekê her kurdeke wê dewrê perwerdeya xwe ya yekem ji bavê xwe distîne. Bavê wî Qasim Seîd ligel perwerdeya bi xwe dide kurê xwe wî dişîne medreseya xalê wî Mihemed Sadiq ya li gundê ji dayîk bûye. Piştî çend salan dest bi perwerdeya fermî dike. Di sala 1905’an de bi daxwaza bavê xwe ji gundê xwe diqete û dikeve rêyek dûr û dirêj, her bajarek ku diçe jê re dibe dibistanek, li her bajarê zimanek hîn dibe. Piştî ji Mehabadê diqete cara pêşî derbasê peytextê Îranê, Tehranê dibe, ji wir jî berê xwe dide bajarê Tebrîzê û ji wir jî derbasê Erîvanê dibe. Hetanî sala 1910’an li Erîvanê dimîne û li vir di dibistanan de perwede dibîne. Ji Erîvanê derbasê Rusyayê dibe. Li Rusyayê di dibistanên bajarê Moskow û Senpetersbûrgê de sal û nîvek dixwîne û rûsî hîn dibe. Ji wir derbasê Kabîlê dibe û di demek kin şûn de jî diçe Hîndîstanê. Li vir zimanê sankirîtî hîn dibe û bi ziman û felsefeya Asyayê re dibe nas. Piştî Hîndîstanê çend welatê Asyayê digere. Bê van welatan hetanî 20 saliya xwe Misir, Lûbnan, Yemen, Hîcaz û welatên devdor digere. Di gera van welatan de zimanê wan jî hîn dibe. Bêyî kurdî; bi erebî, hîntî, farisî, rusî û tirkî dikare binivîse û bixwîne.

Çûyîna wî ya Stenbolê

Piştî ev qas bajaran Huznî Mukriyanî berê xwe dide navenda pêşveçûnan û di sala 1913’an de digîje peyyextê Osmaniyan. Li vir bi dev û dorê siyasî yê kurdistanî re dibe nas. Huznî Mukriyanî li Stenbolê di saziyên kurd yê wî demê de cîh digre û xebatên xwe didomîne. Bi Mihemed Mîhrî Hîlav re di bin banê Cemiyeta Hêvî  di 6 Hezîrana 1913’an de dest bi derxistina Kovara Kurdistanê dike. Bi nasîna wan devûdoran bala wî diçe ser çapemeniyê û van bûyerên li vir jiya di jiyana wî ya mayî de bandorek mezin dike. Çapemenî di siyê wî dibe bû bar û heta dawiya emrê xwe bi serbilindî vê barê tîne cîh. Piştî salek ji Stenbolê derbasê Fransa û Almanyayê dibe. Li van deran pêşveçûnên derbarê çapemeniyê de bi çavê xwe dibîne û dixweze bêparbûna kurda ya vê qadê bi awayek tije bike.

Di çapameniya kurd de dewrek nû.

Piştî ku Huznî Mukriyanî derket Avrûpayê bi 120 lîrayê makîneyek çapkirinê kirî. Li gor hin lêkolînvanan yekem car pirtûkek di çapxana xwe de li Berlînê çap dike. Li gor dîroka çapameniya kurd ev dîrok, dîrokek zûye û vê bûyerê Huznî Mukriyanî dixe nava rêza yekemîn. Piştî makînê çapê dikire ji ser Stenbolê derbasê Helebê dibe û li vir cîhek dikire. Vê çapxanê di dîroka kurdan de wek “matbaya yekem ya moder” tê hesibandin. Ji ber ku matbaya bi kar dianî li gor tîpên erebîbû û ji zimanê kurdî re kêm dihat cardin vegeriya Almanyayê û qalibên nû kirî. Di nava van qaliban de tîpên wek; ç (ﭺ), g (ﮒ), j(ﮊ), p(ﭖ), v(ﭪ) ku di di elîfbaya erebî de tunebû tevlî kir. Vê bûyerê bandora xwe hêjî didomîne ku ev elîfbaya ku Huznî Mukriyanî rast kiriye hêjî li Başûr, Rojhilat û hin cîhên din tên bikaranîn. Bi saya Huznî Mukriyanî standartiya elîfbaya aramî ku niha li Herêma Kurdistanê alîfbaya fermî ye cîhê xwe digre.

Belavkirina kovar û pirtûkên kurdî

Huznî Mukriyanî bi rastikirina qalibên matbayê di sala 1915’an de dest pi çapkirina pirtûkan kir. Di serî de Mem û Zîna Ahmedê Xanî di matbaya wî ya Helebê belav bû. Çapxana ji kurdên wê derê re bû sîwanek û cîhê civînê. Huznî Mukriyanî tenê li Helebê bi karê çapxaneyê re mijûl nebû di heman demê de gund bi gund li Kurdistanê geriya û ji çand û folklora kurdan berheman li hev civand. Dest bi derxistina kovara Çiyayê Kurmanc kir û ev kovar di nava rewşembîran de deng veda. Di ber kovara Çiyayê Kurmanc kovarên bi navê Botan û Soran jî hat belavkirin.

Di 1925’an de Serîhildana Komîteya Azadiyê ku di bin seroktiya Şêx Seîd de dest pê kir Huznî Mukriyanî jî li çapxaneya xwe dest bi derxistana kovara bi navê Diyarbekir kir. Ev kovar bi zimanê kurdî û fransizî dihat belavkirin. Kovar bûyerên ji bereya şer bi probagandaya kurda dikir. Bi piştgiriyek zelal ji kurdan û ji dewletên wek Fransayê dixwast ku alîkarê serhildanê bibin. Bi saya vê kovarê gelê kurd yê li Başûr û Rojhilat jî ji şerê li Bakur haydar dibûn. Piştî ku serîhildana li Bbakur têk çû bi daxwaza Tirkiyê, Fransa zext û zorê da ser çapxana wî. Çend çaran çapxana wî hat girtin û dest danîn ser qalibên wî yê çapê. Li hember van zoriyan çend mehan dîsa li Helebê ma. Şevek bi dizî makîneyê matbaya xwe girt û berê xwe da Bexdayê. Her çiqas demek kin li vir mabe jî rehetî nedan wî û mecbûr ma ku berê xwe bide Rewandûzê.

Jiyanek bi lez û bez û bi sedan berhemên çapbûyî

Li Rewanduzê hinek rehetî dît. Di 25’ê Gulana 1926’an de li Rewanduzê dest bi derxistina kovara Zarî Kurmancî kir. Kovar di dema xwe de bandorek mezin kir û hetanî sala 1932’an 24 hejmar derket. Di kovarê de bi piranî li ser dîrok, ziman û bûyerên rojane dihat sekinandin. Huznî Mukriyanî di sala 1933’an de derbasê Silêmanî, ba Pîremêrd bû û bi wî re dest bi xebatê kir. Herdûyan bi hev re di sala 1934’an de dest bi derxitina rojnameya rojane Jiyan’ê kirin. Dû re bi Parêzer Şît Mustafa re di navbera salê 1935-1936’an kovara Ronakî desrxistin. Ji sala 1942’an hetanî sala 1946’an sernivîskariya Dengî Getî Taze kir. Di nivîsên vê rojnameyê de piştgiriya Komara Kurdistanê li Mehabadê kir. Gelek caran kete girtîgehê û derkete. Herî dawî di 12’ê Gulana 1941’an de dikeve girtîgeha Mûsilê û demek şûn de derdikeve. Huznî Mukriyanî sê mehan bi nexweşiya qanserê re dijî û di 20’ê Îlona 1948’an de di 55 saliya xwe de li Bexdayê diçe ber rehma Xwedê. Li gor daxwaza wî li Hewlêrê di goristana Îmam Mihemed de hat binaxkirin. Piştî mirina wî birayê wî Gîv Mukriyanî çapxana wî dikşîne Hewlêrê û li wir çapkirina pirtûkan dewam dike.

Piştî ku makîneya matbayê kirî li ser 400 pirtûkan re çap kir. Bi dehan pirtûkan vergerand zimanê kurdî û bi dehan pirtûkan jî bi xwe nivisand û belav kir.Huznî Mukriyanî di heman demê de navên Huznî û Damawî Mukriyanî jî bi kar dianî. Her çiqas lîsteya pirtûkên di çapxana xwe de çap kirî tunebe jî ya herî tê zanîn Şerefnameya Şerefxanê Bilîsê ku Hejar vergerandibû kurdiya jêrîn e.

Pirtûkên ku Huznî Mukriyanî bi xwe nivisandî û belavkirî ev in: Awirekî Paşav(Rewanduz), Şahînşahanî Kurdî Zendî (1936), Mîranî Soran(Rewanduz,1935), Navdaranî Kurd(Rewanduz,1931), Kurd û Nadir Şahî Hevşar(1936) Kurdistanî Mukriyan(1936), Gevherê Yekane(Heleb,1914), Mêrgeya Dilan(Heleb,1920), Xunçeyî Biharîstan(Heleb,1925), Pêşkevtin(Rewanduz,1927), Mêjûyî Hukumdaranî Baban(Rewanduz,1931), Bi Kurtî Hekayetê Dîrokî Rojnamekan Da (1947), Elemê Kurd, Tarîxî Baramî Çûbîn, Tarîxî Kurdistan, Mêjûyî Koyê, Sablax(Mehabad) û Şêx Ubeydulahê Nehrî, Selahaddînê Eyûbî li Mêjû da, Neteweyê Kurd, Mêjûyî Aşoriyekan, Caf û Dizlî li Mêjû da, Simko û Seyîd Tahayê Şemzînan, Mêjûyî Hewlêr, Mêjûyî Şarê Kerkûk, Mîranî Kurd li Iraqê da, Îmadiye Behdîna Êzidî û Baban, Kurd û Serfirazî, Kurdistan le şerekanî cengî cîhanî yekem da.

Helwest-helbestê Peşêw bi salan bo civaka kurd çirayek ronak bû ku hêjî venemirî ye. Helbestên wî yê rewşa kurda vedibêje li piraniya zimanên cîhanî hat vergerandin. Peşêw netewperweriya xwe ji Hecî Qadirê Koyî standî ye gihandiye roja îroyîn. Helbestên wî nexşeyek civaka netewa kurd e ku li gel başiyan civakê dikarin xerabiyên wî jî bibînin û wan tedawî bikin.

Qedirzanek ziman û gelê xwe

Peşêw di 1963’an de tevlî şoreşê dibe lê ji ber ku hevdîtin bi general Arif re destpê dike vedigere û xwendina xwe didomîne. Peşêw wan rojan û bandora li ser jiyana xwe di hevpeyvîna xwe ya kovara Armanc re waha bi lêv dike: “Erê ez wextekî  pir hindik din av şoreşê de mam lê şopa wî di dilê min de ma û ji bom in bû tecrûbeyek mezin. Êdî min bi çavê xwe dît ku Kurdistan welatek dagirbûyî ye...” Di demên pêşî de ji ber ku derfetên helbestê xwe belavbike tunebû bi rêya dezgeyê partiyan pirtûkên xwe çap dike. Helbet bi dehan helbestên wî wenda dibin. Peşêw serboriyek wendabûna helbestên xwe waha dibêje: “ Nivîsên min yê di navbera salên 1961-65’an wenda bûn. Çimkî careke polîs girt ser mala me, da ew nekevin nav lepê wan min defterên xwe hemû şewitandin. Ligel ku nivîsên min yên wê heyamê hîn xavbûn jî, lê kudi destên min de bimana minê îstîfadeyek baş ji wan bidîta.”

Tiştê Peşêw dike Peşêw ew e ku tu carî li hember hizbekî û hêzekî ji rastiya xwe veneqetiya ye û serî li ber wan netewandî ye. Ji bo vî sirgûnbûna ji welatê xwe jî daye ber çav. Peşêw di axaftineke xwe ya li bajarê Hewlêrê de fikrên xwe yê derbarê destkeftiyên kurdan de waha tîne ziman:”Divê li Kurdistanê deskeftî para her kesî be, ne ku bo kesekî hebe û ji bo kesekî nebe. Herwiha her zarokekî ku li Kurdistanê çavê xwe veke, divê mafî wî/wê hebe. Ev welat yê hemûyan e û xêr û bereketa wê jî divê bo hemûyan be.’’

Peşêw bi zimanê kurdî dijî û fikra têkçûna ziman wî bêzar dike. Peşêw di axaftina xwe ya li bajarê Silêmaniyê de waha digot: “ Gava ziman tune dibe, êdî hemû tişt ji dest diçe, çiku bêyî ziman, netewe û dewlet dirust nabin. Ditirsim çend salên din em ji hev fêm nekin, çiku dixûyê kodên zimanê kurdî ji nav diçin.” Peşêw dibê ku rojek min Roj TV’yê temaşe dikir, di cîhek de gerîlayên PKK’ê firokeyek tirkan dixistin. Çi kesek kurd be li hember vê kêfxweş dibe lê di berdewa wî de gerîlayan kêfxweşiya xwe bi zimanê tirkî dan der û digotin “düştü, düştü.” Ev jî bedbextiya me ye.

Xweşandina sirgûniyê

Peşêw ji kiryarên birakujiyê ewqas bêzar e ku di helbestek xwe de dibê; “Ewê kurd be û kurd bikuje/ Pîç e, teres e, qewad e. Peşêw xwe nagre, di helbestek xwe ya din de pozê serokên kurdkujiyê dike dişibîne “Cotek pêlavên bi pîne, erzan, gemarî, sivik û heram.” Peşêw dibê; belê misîbet pêsîra me girtî ye û ku em rûtir in ji kevirê çiya di ser de jî kurd; “Li ser kurtî û dirêjiya mûyê dûvê dewêr” “Xwîna hevdû fir dikin.” Peşêw bi fikrek Frantz Fanonî li hember hevdû kuştina bindestan derdikeve, tûndiya li hember hev bikaranînê mehkûm dike.

Peşêw kesin kes şerê birakujiyê qebûl nake, çi gotinên gemarî hebe ji bo wan bi kar tîne. Dibê “ez dijminekî mezin ê birakujiyê me û waha behsa kurdkujan dike: “Tu tişt birakujiyê li ba min pak nake. Gemartirîn şer, namerdanetirîn şer, bêşereftirîn şer, şerê birakujiyê ye.” Peşêw ji zaroktiya xwe vir ve ligel kesên dûrê serdestiyê sekinî ye, di helbestek xwe ya din de xwe dişibîne zarokek netebitî û “kevir davêje malê şûşebendê mezinan.”

Peşêw tenê nanivisîne, helbest ji bo wê ne tenê nîşandayîna hestan e; bi gotinên wî yê qada Hewlêrê beriya ku here sirgûniyê kiribû qîje qîj helwesta wî diyar dike: “A ku li ber destê te ye berî helbestê helwest e. Dema min ew nivisî li ber çavê min xeyalê hejarekî Şêxelayî hebû, ne yê yekî ji şiîrê têr û ku lê serwer bû. Ev şiîr ji mîkrofonê re hatine nivisîn, ne ji xwendina bêdeng re. Qêrîne ne piste pist, rakirin e ne rûniştin, bez e ne meş. Qûre qûr e ne hîske hîsk. Ji bo yekî li ber xeniqandinê awayê qîrînê ne girîng e. Xurtiya qêrînê pê girîng e. A ku li ber destê te ye qîjîn e.”

Par, Komeleya Nivîskarên Kurd (Kurd-Pen) Peşêw  ji bo Xelata Nobelê ya Edebiyatê namzed nîşan da û sevanamzednîşandayîna wî çend rêzeçalakî li hat li dar xistin. Peşêw derbarê namzednîşandana xwe ya ji bo Xelata Nobelê de wiha got: "Xelata Nobelê meseleyeke siyasiye. Heke meseleya Kurdistanê çareser bibe, Ebdulla Peşêw nebe jî dê Ebdulla Peşêweke din derkeve holê. Heke xelatê nedin min, ez bawer dikim ku dê 20 an jî 50 sal bi şûn de kurdekî din dê Xelata Nobelê werbigre."

Evdila Peşêw kî ye? Evdila Peşêw, di navbera salên 1946-47’an de li gundê Bêrkot ku girêdayê Hewlêrê ye tê dinê. Du di saliya xwe de Peşêw bavê xwe wenda dike, li nik mala mamê xwe dimîne. Zor û zehmetiya zarokatiyê bandorek mezin li ser wî dike ku naxwaze zarokatiya xwe bîne bîra xwe. Di sala 1961’an de helbesta xwe ya yekem di kovara Hewlêr de belav dike. Peşêw li Hewlêrê dibistanê diqedîne û li gundek nêzî bajêr dest bi mamostetiyê dike. Sala pey wî diçe Rûsyayê û di 84’an de li Moskoyê Enstîtuya Zimanên Beyanî, beşa wergeriya îngîlîzî û rûsî diqedîne û teza xwe li ser Pîremêrd dinivîse. Di navbera salên 1985-90’an de li Libyayê bajarê Trablûsê di zanîngeha El Fatîh de mamostetî dike û di 94’an de vedigere Kurdistanê. Niha li Fînlandê dijî.

Her kurdê ku jiyana xwe li Kurdistanê derbas kiribe def ji bo wî cîhek girîng digre. Di dema germa havînan de çend derwêş gund bi gund digeriyan û bi efsûniyek weşartî pêçîkên xwe yê ji def jentinê bûye şaraza, li defê dixistin. Ku meriv wan kesên defjen didît hîs dikir ku van kesan amûrek beriya dîrokê bi kar tînin. Dû re wan kesan hêdî hêdî wenda bûn û niha kêm caran xwiya dibin.

Def çawa tê çêkirin? Qasnaxa defê piranî ji daran tê çêkirin. Çermê bo lêdanê ji cermê heywanan tê çêkirin. Di van dawiyan de yên bi plastîk ve jî tên çêkirin heye lê ev qasê yê çermê heywanan guncav nînin. Çermên heywanan yê ji bo defê tê amadekirin pêşî tê germkirin bo şidiyayî be. Bo şidandinê hin caran ava germ tê bikaranîn hin caran jî nêzê agir tê danîn hetanî hat halê tê xwestin. Her çiqas defên bi çermê heywanan tê çêkirin dijwar be jî bo qelîta deng derxistina wî hêja ye. Di hindirê qasnaxê gilover de helqeyên metal hene, bi saya van helqeyên metal dema defjenînê def alî jor û jêr de tê hecandin û rîtma tê xwestin tê bi dest dixin. Her çiqas rehet bixuyê jî ji ber van teybetiyên wî jentina defê gelek zor tê qebûlkirin. Di defên niha de piranî tenê alîkî qasnax bi çermê heywanan girtî ye lê di çavkaniyên dîrokî de em rastê defên du aliyên wî bi çerm girtî jî tên. Di heman demê de xebatên arkeolojîk te em rastê defên çargoşe jî tên ku niha defên bi wî rengê nîne tên. Def piştî kurdan bi rêya erebên bakûrê Afrîqayê derbasê Îspanyayê bû û ket nav muzîka Awrûpayê û wek tambour û basque hat navkirin.

Defjenên jin yên beriya zayînê

Ku meriv şeklê defê difikire bêjinga arvan tê ber çavê meriv. Bêjing jî wek defê     gilover e û alîkî wî girtî ye. Meriv ku li ser bêjing û defê difikire, rê derdikeve ser jinê. Li gor lêkolînvanên dîrokzan her çiqas def niha amûrek ku zêde mêr bikartînin jî be di demên pêşîn de bêtir jinan dijenand. Defa ku ji serdema antîk vir ve amûra rîtuelan e di heykel, nîgar û çavkaniyên niviskî de bi jinê hatî zanîn. Di kolandinên bin erdê de xwedavendên bi def hatine dîtin û ev jî nîşan dide ku def him tiştek pîroz e û tiştek jinanî ye. Piştê ku mislimantî hate Kurdistanê defjeniya jinê nema. Defjenî ket tekela mêran û ev rewş hetanî roja me berdewam e.

Pîroziya defê di baweriya Ehlî Heq de

Di dema zikran de bo muzîkê def tê bikaranîn û ev wek pîroz tê qebûlkirin. Ji ber ku amûrek pîroz tê dîtin; def di nav zikrvanan de tê gernadin her kes destê xwe lêdixe û bi rêzê defê paçî dikin. Di baweriya Ehlî Heq de dema cemê de beşdarvan bi awayek daîre rûdinên û bi hev ve ya bi rêya kemberek an jî bi rêya potek tên girêdan. Bi vî awayê ji însana şiklek gilover derdikeve holê û hemû însanên zikir dikin bi hev be tên girêdan. Vê giloveriyê şiklê defê tîne bîra meriv û teybetiya gilovertiya şeklan di baweriya ehlî heq de dide nîşandayîn.

Di baweriya Ehlî Heq de diayên “Muraqebat” bi muzîkê tê xwendin. Hin kesên di dema van diayan de dikevin rihekî tirans û dikarin li ser komira vêdikeve de derbas bibin û ara vêketî li canê xwe bidin. Hinek derwêş tiştên ecêptir dikin wek bi naqarata “la illaha ill’allah, la illaha ill’allah” şûran di canê xwe de diçikînin, agir vedixwen, li hewa difirîn û hwd. Hin kesên nexweş jî bi rêya defê tê tedavî kirin. Serokolên yeresanan her dem kesên muzîkjen bûne û bawer dikin ku bi rêya muzîkê xwe bigihînin sirên baweriyê. Kesên beşdarê cemê dibin bi rêya muzîkê xwe digihînin sirê rastiyê. Ji hêla din ve yek jî peywira muzîkê bilindkirina nirxên manevî ye. Di baweriya Yeresanî de rih bi rêya muzîkê neqlê Adem dibe.

Wek Ehlî Heq di ezdîtiyê de jî cîhê defê girîng e. Di ayînên olî de kesên bi navê “Qewal” ku vana him muzîkjen in û him jî wezîfedar in li defê dixin. Di van ayînan de kesên bi navê “Koçek” jî wek alîkarê qewal beşdarê merasîma muzîk û reqsê dibin. Ku meriv li qewlên di van merasîman de tê xwendin dinêre koka wan diçe hatîna serdema navend û ev jî nîşanê me dide ku reqs û muzîka ezdiyan bingeha xwe ji çanda paganîst distîne. Hetanî 50 salan def xêncî ayînan li derve nedihat jentin. Di jiyana rojena de jentina defê wek heqaret dihat hesibandin. Di van salên dawî de ev ji holê rabû lê dîsa jî muzîk û diayên nirxbilind di jiyana rojane de nay gotin.

Def:Amûra mûzîkê ya netewa kurd

Tişta ku defê di nav kurdan de derdixe pêş ew e ku; def amûrek netewa kurd e û li tu cîhek din li gor teybetiya defa kurdan nîne. Koka defjeniyê di nav kurdan de diçe beriya zerdeştiyê, bi hatina mislimantiyê wekê hemû amûrên muzîkê def jî hat qedexekirin. Lê wek hin edet û baweriyên beriya mislimantiyê bi hin guhertinên piçûk ket nav baweriya mislimantiyê. Wek hemû gelên din di nav kurdan de jî şopên beriya baweriya mislimantiyê tê dîtin. Ji ber ku di baweriya kardan ya beriya mislimantiyê de def xwedî bandorek mezin bû piştê qebûlkrina mislimantiyê jî bandora defê berdewam e. Di piraniya tarîqatên kurdan de def di zikr û ayînan de tê bi kar anîn û cîhek girîng digre lê ef defjenî tenê di cîhê girtî de tê lêxistin. Derbarê resentiya defê de di nav kurdan de defjenê navdar yê navnetewî Huseyin Zahawî van agahiya da me: “Her miletên li dinyayê bi amûrên xwe yê teybet hene. Di muzîka kurdî de şêweya lêdanê xweser e û amûr jî her wiha resen in. Tu wê amûrê li cem mileteke din nabînî. Mesela di nav ereban de jî def heye lê defa wan li gor ya me gelek cihê ye. Yek ji alî arşîtekt cihê ye, yek jî ji alî jenînê de cihêtî heye. Di nav kurdan de def bi feqî û derwêşan de destpêkirî ye. Li nav her miletê de amûrên resen yê wan heye, di nav kurdan de jî amûra herî balkêş û resen def e. Def li hemû perçê Kurdistanê tên lêdan.”