“Ji bona xwedê çima ev jin li min waha dikin? Ma heta kengê ez tûşê vê qederê bibim, dibê îlleh ez xwedatiya xwe nîşanê wan bidim?”

Dîsa jinek ku min wê afirandiye li hember xwadatiya min serî rakir. Wek haya wê ji bêbextiya wê tunebe, wek haya wê ji birînên ku min di laşê wê de vekiribe tune be, xwest xwe ji afirînerê xwe xilas bike. Ka jinek ku min wek model ji polyesterê çêkirî ye, bikaribe here kuderê? Ku ez afirînerê wê me nikarim ji qedera xwe birevim, ewê bi ku de here. Erê rast e, xweda ji evdê xwe berpirsiyar e lê heta kengê ev fetlanok berdewam be? 

Min wê afirand ji tunebûnê. Ne ji xwînê, ne ji xuliyê ne jî ji hestiyê pasûyê pişta mêreke, min wî ji tunebûnê, bi xwîdana destê xwe afirand. Bi kifika mêjiyê xwe min ew danî erasa meydanê. Hew dilopek bû di bêbinûbûna behra min de. Min navek lê nekir, ji xwe min nav li tu jinên xwe nekirî ye. 

Bi şev û rojan min wê ediland. Min serê xwe da ser singa wêya wek kêla gora şêxek ku tu daxwazan nayne cih. Di serî de min noqa wê çêkir, zirav qasê bihust û nîvek. Fireh û bê şemal hat ji min re, min wê nîvê pixurand. Her ku çû şemala wê xweşiktir bû. Ji noqa wê daketim ser singa wê, bi her deh tiliyên xwe min ew mizdan.  Ne mezin ne jî biçûk. Ser memikên wê wek zeytûnek reş li ber tava havînê mabe du sê qelş tê de vekir. Helqeyek qehweyî da derdora sîsika singa wê. Her ku jê dimijiyam rep dibû, wek devê birînek qalik girtibe heşk dibû. Du çavên qasê xewnên min bedew, du birhên qasê xewnên min reş li nav rûyê wê danî. Ji qoqa serê wê heta nava ranê wî min da çargaviya. Dest û pêçikên qitî qitî min li laşê wê zêde kir. Her ku diçû diedilî, dibû jinek ji wan jinên di xewna min de. Wek kirtanek li ser hêkên xwe raweste min bi hurgulî xeritand. Ne zêde ne jî kêm.

Ma çîrokek ji jinek wiha xweş hatî afirandin re kêm dimîne. Min rîsk girt û ku ji şeva ripî reş daket nav ronahiya jiyana min, min wê li ber xist. Min pê da bawerkirin ku em ji zarokatiyê ve ji hev hez dikin û ev du sal e em bi hev re zewicî ne. Deng nekir li hember xwedayê xwe. Belkî jî xweşa wê çî ev çîrok. Bi ken û girî, bi hezkirin û derewan derbas dibû jiyan û zewaca me.

Her ku diçû xwe li hember karê min tûj dikir, bi bahanek mijarê dihanî ser îş û xebata min. Nedixwest ez êdî ji polyestera di rengê laşê mirovan de ye peykerên li pişta vîtrînên dikanan çêbikim. Deme fêm dikir nikare min ji karê min sar bike û veqetîne dikir qîreqîr û dikişiya odeya xwe. Heta ber destê sibê qîra wê di nava mala dê olan dida.

Gote min: “Tu bi çêkirina peykeran ji xwe diçî, ez naxwazim tu êdî vê karê gemarî berdewam bikî.” Wisa bi hêrs hevokên xwe li pey hev rêz dikir, hê xilas nekiribû bêhna wê diçikiya. “Em ji bo te karek din bibînin” Serê xwe ber bi jor rakir û wek bi lavayî bibêje; qebûl bike vê daxwaza min, sebr û deyaxa min nemaye ji jinên dikevin xewnên te, ji jinên bi destê te dipalin ser maseya xebata te.

Dîsa piştî ji hev xeyîdandinek ez hefteyek neçûm malê. Ketim kozika xwe ya xebatê hew di wir de mam. Tu deng ji wê jî derneket. Piştî hefteyek ku min qerqodeya peykerek qedandibû û ez li ser rengê çermê wê difikirîm, ji nişka ve ew ji derî de ket hûndir. Wek pisîkek xwe li nigê xwediyê xwe bigerîne li devûdora min çû û hat. Bi ser lênûskên min de xwe tewand. Firnikên pozê wê jî ji bêhn girtina wê ya kûr fire dibûn. Di destê wê de jî destmala ku min dema wê afirandibû dabûyê hebû. Çavên xwe yên mezin kil kiribû. Cilek wek lêvên xwe yên sor li xwe kiribû. Em tu tişt neaxivîn, ne peyvek ne tîpek. Bê keser kişandinên wê tu deng ji me dernediket. Fêm kir ku ezê dev ji karê xwe bernedim. Du sê gavan ber bi derî ve meşiya û ber bi min de zivirî. Awirên xwe berda nava rûyê min. Çavên min jixweber çûn ser lêvên wê. Li bendê mam. Li benda hevokek ji devê wê birije. Ricifînek li lêvên wê qesidî, hew mabû ku hevoka ji nav diranê wê yê navbera wan fire de bi dil û gurçikê wê bipekiya. Cardin serê xwe rakir. Bi dengek nîvkenî, tinazkarî dengek ji devê xwe wirwirand.

Gote min: “Tu dizanî anha çawa hîs dikim xwedayê min, wek wî mêrikê ku di destpêka strana Ali

Azimi ya bi navê Pirshdaramad bêhneke kur dikşîne, wek ku dixwaze bi wê bîhna xwe ya kûr bimire.

Yaa xwedayo, te çend caran bêhneke wisa kur kişand.

Sekinî qasê dirêjiya bêhnkişandinek kûr û berdewam kir,

“Ez ji te re rastiyê bibêjim. Tu xweda nîn î!”

Ji derî derket û çû. Min dizanibû ev çûyîna wê ya dawî ye. Li ber wê ketim an li ber keda xwe ya salan ketim nizanim.

Ji çavika dolabê qeydên ku jinên min afirandibû nivisandibû derxist. Ne zêde bûn. Yek bi yek agahiyên min li ser wan nivisandibû xwend. Hatim rêza 17’an. Erê ew bi xwe bû, di rêzika 17’an de hatibû qeydkirin. Bi qelemek kesk û serî qasê derziyê zirav. Min li dema afirandina wê nihêrî; 27 Adar 2013. Ji sê salan zêdetir bû ku min wê çêkiribû. Rengê çermê wê: genimî. Çend agahiyên teknîkê vir de wêde. Û têbinîkî di dawiya pelê de hatibû qeydkirin. Dîroka bidawî hatina emrê peykerê; 17 Berfanbar 2023. Dê ewê di nava çend salan de biberite, canê wê ji polyesterê çêbûye ji hev biçe. “Mil û destê” wê jê bikevin û wê bigrin bavêjin quncekî.

14.05.2016

''Çalışmak! kafayı bulmak! kafa patlatmak! çiğnemek,
yemek, tıkınmak, kökünden söküp çıkarmak!
kendinden geçiren doğum sancıları! Fırçayla dürtmek,
daha da iyisi tuvali dosdoğru delip geçmek.
Boya tüpleri üzerinde tepinmek...''
 Max Pechstein, 1920

Tarihin her döneminde, o dönemin politik özeliğine, düşünme tarzına, teknolojik gelişmelerine ve zevklerine bağlı olarak değişik sanatsal anlatım biçimleri doğar. Zevk, insan doğasının bilinmeyen yönlerinin ortaya çıkartılması kadar, toplumsal yapıyı belirleyen ve sınırları az çok belli olan yaşam koşullarına bağlı olarak biçimlenir. Kralların etkin olduğu dönemindeki sanatta, portelerde hükümdarlara yaraşır bir görünüm sergileme hevesi baskındı. Bunun yegane sebebi o dönemde etkin olan, gücü elinde bulunduran sınıfın, bir diğer anlamıyla soyluların dönemin zevkini, sanatsal biçimini yönlendirmeleridir. Krallar gücünü kaybedip yerine burjuvazi etkin olmaya başlayınca sanattaki zevk meselesi de dönüşmeye başladı. Sanatta artık ideal tip hükümdar değil, burjuvazi tiplemeleri almıştı. Kılıcın yerini artık baston ve şapka almıştı. Hâsılıkelâm tüm toplumlar belirli sanatsal anlatım biçimleri üretir. Bu sanatsal üretimler; toplumun gereksinimlerinden ve geleneklerinden doğar ve bir şekilde bunları yansıtır.

Toplumsal yapıdaki her değişim beraberinde sanatsal anlatım biçimlerini de dönüştürür. 19. yy. makinelerin hüküm sürdüğü dönemde sadece portrelerdeki yüzler değişmedi, bunun yanında sanatsal üretim şekilleri de değişime uğradı. Bu yeni teknolojik gelişmeler (litografi vb.) sanatın geçireceği evrimde çok önemli belirleyenler oldu.

Ekspresyonizm’in ve Ekspresyonistlerin etkin olmaya başlaması birazda dönemin anlayışıyla alakalı bir durumdur. Burjuvazinin, makineleşmenin ve aynı zamanda bireyselleşmenin hat safhaya çıktığı bir dönemde sanatçıların “dışarıdan edinilen bir izlenimden ziyade içerdekilerin dışavurumunun” etkin olması doğal bir sanatsal gösterimdir. Bu birazda teknolojinin sanatsal üretimi demokratik hale getirmesi ve toplumun birçok kesimine yaymasıyla da alakalıdır.

Dıştan gelen görüntüye bağlı Empresyonizm’in tam tersine, bir iç dünya görüşünün anlatımını savunan Ekspresyonizm, 1900–1935 yılları arasında sanatçılar arasında kabul görmesiyle, yirminci yüzyıl sanatının en sürekli ve en geniş kapsamlı anlayışı olmuştur. 19. yüzyılın sonlarında yeni endüstriyel yaşamın insan üzerinde bıraktığı tüm olumsuzlukları ele almak, onun ilk kez karşılaştığı yeni yaşama karşı isyanını biçimlendirmek Ekspresyonist sanatçıların temel amacı olmuştur. Bu duyguları daha güçlü yansıtabilmek için sanatçılar tasarımda denge ya da güzellik gibi geleneksel kavramlardan uzaklaşarak biçim bozma yöntemini kullanmışlardır. Ekspresyonistler geçmişteki anlatım biçimlerini bir kalemde kenara atarak kaba, haşin bir duygu ile doğa biçimlerini kırıp, parçalayan, hür, pervasız, isyankâr görünümler elde etmişlerdir.

Ekspresyonizm kendini belli edip sınırları belli bir akım olmadan ve sanatsal tarzını yaratmadan önce Van Gogh, insan duygularını harekete geçiren renklerle kendi ruhsal durumunu açığa vurması Ekspresyonist tarzdaki resimlerin ilk örneklerini oluşturuyordu. Aynı tarihlerde Edward Munch abartılmış resimler yapıp, korku, sevgi, ya da nefret gibi duyguları tuvale nakşetmiştir.

20. yüzyılla birlikte sanatın amaç olmaktan çıkarak araç olma konumuna gelmesi, yani sanatın varlık nedeninin kendisinden başka hiçbir şeyi bağlamaması gibi bir durum doğurmuştur. Küçülen dünya içinde, daha da karmaşıklaşan teknoloji ağının arasında sanatçı, hem kendini diğer insanlardan soyutlamak zorunda kalmış hem de kendi varlığını diğer insanlara göstermek ihtiyacı hissetmiştir. Bu ikilem içinde insan ve insana bağlı değerlere yeni yorumlar getirilmesi kaçınılmaz olmuş ve daha sonra Ekspresyonizm adını alacak bir ekol yaratmıştır.

20.yy başında ekspresyonist sanatçılar; çağın toplumsal gerçeklerine başkaldıran ilk tepkilerini ortaya koydular. İçinde bulundukları dünyada ortaya çıkan kentleşme ve sanayileşmenin yanı sıra, endüstri toplumunun oluşması sonucunda, duygulardan uzaklaşan insanın değişimini dikkatle izlediler ve bu mekanik ve duygusuz yaşama karşı tepki ve nefretlerini dile getirdiler. Bu değişimlerle birlikte klasik sanat yöntemlerini ortadan kaldırdılar ve toplum içinde yaşanan bunalımları bireysel duyarlılıkları açısından ele alıp, yapıtlarında yansıtmayı amaçladılar.

Ekspresyonizmde gerçekliğin yansıtmasını sırrını en iyi Platon’un gerçeklik anlayışıyla anlayabiliriz. Platon’a göre gerçeklik ‘olanı’ yansıtır. Bu olanı yansıtma en çok kendisini doğa resimlerinin bozuma uğratmadan yansıtmasında, insan tiplemelerinin olduğu gibi tuvale aktarılmasında göstermiştir. Bu gerçeklik anlayışına bir karşı çıkış olarak ortaya çıkan Ekspresyonizm olanı yansıtmanın insan ruhunun derinliğindeki gerçekliğin tam olarak gösteremeyeceğini, derinlerdeki duyguların tuvale aktarması ihtiyacının hissedilmesinden doğmuştur. Rönesans döneminde ise gerçeklik resimde ‘ideal olanı yansıtmaktadır; yani resim, sanatı yaratan temelin dışında bulunan, sanat olgusundan önce var olan bir

‘idea’yı taklit etmek, o ‘idea’yı yansıtmak durumundadır. Resmin varlık nedeni budur ve işlevi de o ‘ideayı’ hem içerik bakımından hem de biçim bakımından tıpa tıp çakışır bir şekilde insanlara iletmektir. Empresyonistler gerçek görüntüyü çizmek isterler ve bu bir şekilde bireyin dışında olan şeylerin çizimidir ve Empresyonizmin gerçeklik anlayışıdır. Ekspresyonizm de ise çizgilerin, izlenimlerin çizimi veya gerçek şekilde aktarılması gibi bir dertleri yoktur. Ekspresyonizmin yeni ve yenilikçi akımlar doğrultusunda, belli bir uğraşın temsilcisi olarak bilinen birtakım ustalıklar göstermek zorunda kalmaması, sanat da, görünen dünyayı taklit etme görevinden özgür kalmıştır ve bu bir anlamda sanatçıya özgürlük kapısından geçmeyi bahşetmiştir.

Ekspresyonizm hem sanatın temelinin bir nesne ya da üründen çok, sanat eserini yaratanın tecrübeleri ve hisleri olduğunu, hem de sanat eserinin değerinin, söz konusu yaratıcı ruhun tazeliği, bireyselliği, özgünlüğü ve içtenliği tarafından belirlendiğini öne süren bir akım olduğunu rahatlıkla belirtebiliriz. Sanatçının gerçekliğe bağlı kalmak, izleyici ya da dinleyicisinin hoşuna gitmek gibi bir sorumluluğu bulunmadığını apaçıktır. Bundan yüz yıl önce nesnenin doğasına aykırı renkleri özgürce kullanmaktan çekinmeyerek insan saçlarında yeşil, kırmızı ya da mor, yüzlerde parlak pembe renkleri rahatça kullanabilmiştir. Her ne kadar bu bir bozum olarak algılansa da bu Ekspresyonizmin temel taşıdır. Sanat bu şekilde tam ve doğru olanın ya da ideal olanın yansıtılması gibi ağır bir yükten kurtulmuştur. Her ne kadar Ekspresyonistlere gelen eleştiriler arasında sanatı güzellikten uzaklaştırdığı yönünde ise de figürlerin çirkinleştirilmesi ve bozuma uğratılması bu tarzın özünü oluşturmaktadır.

 Ekspresyonizmin destek aldığı ya da etkilendiği ya da etki ettiği en önemli kişiler arasında Sigmund Freud gelmektedir. Freud, psikiyatride "psikanaliz" adı verilen bir yöntem geliştirmesi ve buna göre, ruhsal sorunların kaynağını, hastaların bastırdıkları ve bilinçaltına ittikleri sorunlarda araması Dışavurumcuları bir noktada Freud’la birleştirmiştir. Freud’daki, insanın birçok duygularının ahlak, din, töre adına toplum tarafından kısıtlanması veya yasaklanması Ekspresyonizmde karşılık bulmuş ve bunu aşmak için yegane yol içi dünyadaki fırtınalı duyguların sanat yoluyla ifade edilmesi yolu seçilmiştir. Freud’un deyimiyle patalojik olan ‘nevrozlar’ın aşılmasın tek yolu insanın iç dünyasında biriken enerjinin aktarılmasıdır. Ekspresyonistler sanatsal olarak insan ruhunun derinliklerindeki karanlık dürtüleri, insan öznelliğiyle aktarmışlardır.

Ekspresyonizmde ruh, dış dünyadan önemlidir. Yazar kendini dış dünyadan ve kendinden bile soyutlayarak iç ruha yönelir. Ruh, realitenin verdiği maddeleri, sanatkârın duygu, irade ve kabiliyetine uygun bir şekilde işleyen, yeni idealler şeklinde yaratan faal bir kuvvettir. Buna göre yazar eseri oluşturabilmek için önce hayatı ve toplumu arzu, irade ve idealine göre değiştirir, ruhun süzgecinden geçirir ve bunları işler. Tabii ki bunu yaparken karşıt olduğu akımlar gibi maskeler takmadan her türlü alçaklığı, iğrençliği, habaseti ve rezaleti en karanlık köşelerine kadar gözler önüne serer. Ama pasif kalınmaz. Amaç, dünyayı değiştirmektir.

Bu pasif kalmama hali Ekspresyonizmi diğer akımlardan ayıran en temel özeliktir. Empresyonizm akımına karşı çıkmansın altında birazda bu gerçeklik yatar; empresyonizm, yani izlenimcilik, iç ve dış âlemi en karanlık köşelerine kadar inceleyip aydınlattığından, şiir ve edebiyattaki tasvirleri zenginleştirmiştir. Fakat insan zayıf iradesi yüzünden toplumun esiridir. Kendi kaderini tayin etmeye gücü olan karakterler ve kahraman tipleri yaratamamıştır. Bunun sebebi, insanın toplum esiri pasif bir varlık olarak düşünülmesi ve çevre ve toplumu tasvir ederken bir fotoğraf makinesi görevi görmesidir. Sanatkârlar, hayatın sunduğu konuları işleyip şekil vermemiştir. Ekspresyonizmin karşı çıktığı nokta budur. An’ın geçici izlenimlerini esas alan, gösterişli ama özden yoksun dış “yüzeyler” sunan, kendilerini besleyen toplumun şeytaniliğini gizleyen İzlenimci sanat ve edebiyata karşıdır.

İç gözlem ve dışavurum metodunda izlenmesi gereken iki belirli aşama vardır. İlk aşama, iç gözlemdir. Sanatın amacı ve görevi, sanatkârın kendi iç dünyasını gözlemektir. Dış dünyada bulamadığı mutluluğu kendi iç dünyasında arayan ve bulduklarıyla dış dünyayı değiştirmek isteyen kişidir.

Ekspresyonizm’in bir diğer önemli özeliği birçok sanatsal alanda etkin olmasıdır. Bunların arasında; görsel sanatlar, tiyatro, şiir, mimarlık ve sinema vardır. Sanat dallarının tümünde etkili olmakla kalmamış; hem sanatta hem de toplumda, yerleşik biçim ve geleneklere bir başkaldırı niteliği taşımıştır

(Sinema ve Modernizm dersi için hazırlanan ödev)