Yekem pirtûka çîrokan ya Mem Zînistanî Bindarûk di 2015an de ji weşanên Lîsê hat weşandin. Zînistanî di çîrokên xwe de atmosfereke dîmenî çêdike û li kêleka nivisandinê pozê qamerayê jî vedigerîne ser legengên xwe. Bi hûrgiliyên piçûk xîtabê dîtinê dike ji ber vê jî di çîrokên wî de aliyeke sînemayî jî derdikeve pêş.

Herdû bira; Hesen û Huseyn. Lehengê çîroka Ayeta Sî û Sêyem ku çîroka yekem ye pirtûkê ye. Her yek li ber bayê nêrîneke ketine ku qet nayên ba hev. Hesen dixwaze kekê xwe ji liv û tevgerên wî vegerîne "ser rêya heq" û hişyariya xwe ya dawî lê dike. Dema ji gera dervayî bajêr bo qanihkirina hev vedigerin dest bi axaftinê dikin, mela dest bi azanê dike. Dema mela hindik maye banga xwe quta bike ji hev diazirin û Huseyn jî ji birayê xwe vediqete û dimeşe. Kêliya ku bang diqede guleya ji difna tivinga Hesen dipeke hedefa xwe dibîne. Çîroka Habîl û Qabîl li wareke din bi awayeke din cardin tê nivisandin.

Bi herikbariyeke nivîskar me dişeqitîne nav çîroka Bindarûk. Ji devê jinên li wir em hîn dibin ka ji wan kîjan bi çi rengî ye. Wek haya wan ji me tune be nivîskar ji ser darê wan bi me dide gohdar kirin. Lê her ku em noqî herikîna çîrokê dibin nivîskar carê careke axaftina wan dibire û berê "qameraya" xwe dide çivîkeke li nêzê me daniye, ge wê de ge vir de diçe. Car caran jî difetile ser kulîlkên li ber bê dihecin. Naxwaze axaftina jinên li bin bindarûkê halûahwalên xwe diaxivin zû xilas bikin!

Meyldariya di piraniya çîrokên kurdî de derdikeve pêş di çîroka M. de jî heye; ew jî her çiqas mekan bajêr be, leheng bajarîbin jî mînak ji karên rojane yên gundîtî/gundiyan tên dayîn. Helbet sedemên vê hene; nivîskarên hetanî niha rabûne ji binemaleke gundî bûne û haya wan çi baş çi xirab ji "zimanê gunditiyê" hebû û ji vê paşxaneyê diaxivîn. Gelo xwandevanê halê hazir xwediyê vê zanînê ne? Ser meselê bajarî ji kermeyan re dibên çi yan bi bihîstina vê peyvê re çi di serê wan de zîl dide? "Meriv li piştstûya M. binirre, wê ji basmayekê, ji gomekî zêdetir kerme jê derkeve." Dema vê hevoka ji pirtûkê dixwînin têdigihên? Dema ez bi hin hevalên xwe yên li gund an zoman mezin nebûne re diaxivim mecbûr dimînim hin peyvan ji wan re tarîf bikim. Kerme jî, bazmalix jî ji wan peyvan in. Ger ku lehengê çîrokê bajarî be û mekana di çîrokê de tê behskirin li bajar derbas bibe wê demê em çi dikarin bixin cihê kerme? Yan jî peyvên di jiyana rojane yên li gundan tê bikaranîn. Rast e, heta niha bajariyên Kurdistanê jî nîv gundî bûn û ji wan re ne dûr bû ku peyvên ji karên di jiyana gundîtiyê de tên bikaranîn fêm nekin. Lê niha hene. Ji min re wisa tê ku di salên 1900 de li zozanên Açme yê Bayîzdê meriv behsa radyoyê bike. Erê, di wan salan de radyo hebû lê bi tu awayî di axaftina jiyan rojane de navê wî cîh nedigirt.

Li ser kêla gora M. bi tirkî dîroka bûyîn û mirina wî tê nivisîn ku ev cara yekê û cara dawî ye bi destê şarevaniyê çilkek zimanê tirkî dipeke nav jiyan û mirina M. Lê li gor nivîskar ew ne zimanê tirkî, zimanê tirkan e. Ev di têbiniyê de derbas dibe, ji ber tu hişyariyek tune ye xwûyaye ne edîtor, nivîskar bi xwe lê zêde kiriye. Ger em mesela zimanê Tirkan/tirkî daynên alîkî nivîskar li kêleka metna xwe bi rêyên din jî dixwaze tevlî tahayyula xwandevanan bibe ev jî bi rêya parakestê ye. Paratekst têgeheke rexnegir û teorîsyenê Frensî Gérard Genette ye ku ji bo li kêleka metneke edebî bikaranîna agahî an lêzêdekirinên dîmenî an niviskî, wek; epîgraf, îthaf, pêşekî, pêşgotin, têbinî, wêne... (bo zêdetir agahî bnr; Sclbert-Yücel; 71-86) Lê kêlaka van paratekstan di pirtûka Zînistanî de bê îstîsna li binê hemû çîrokan agahiya çîrok di kîjan demê de li ku dest pê kiriye û di çi zemanê de li ku qediyaye jî heye. Her çendî Genette nivisandina dîrok û cihê çîrok lê hatî nivisandin jî wek paratekst nehejmartibe jî, ji ber "dengê derva" tevlî "hundir" dike meriv dikare wek paratekst binirxîne.

Ji bo nifşên beriya me radyoya TRT travmayek mezin e ku di dema xwe de nikaribûn jê biqeriyana. Li ber dengê xeberên ajansê çend keç û lawên xwe li serê çiya û nav beyaran de dan xakê. Çi rast çi derew dengê radyoyê xebera bi hezaran tiştên xirap gihand wan. Gerçî ew deng hê jî qut nebûye. Di çîroka Du Demsal de jî ew deng bi ya xwe dike, ne tenê bi deng her wiha bi awayeke "fîzîkî" jî dikeve nav jiyanê. "Aramiya xwezaya zozanên me dîmenên rengîn ên jiyana me ji nişkê ve tarûmar dike", "Qutiya joleyê ji destê me dixîne, Her tişt serobino dike ji nişkê ve."

Çar + Çar = Çar

Rihê hejmara çar digere di nav pirtûkê de. Di sê çîrokan de metefora çar bi awayeke eşkere xwe bi me dide xwûyakirin.

Dema min -wek ferdek kurd- dest bi xwendina dîroka Kurdistanê ya nêz kir, her wiha siyaset û tiştên din jî yên bi Kurdistanê ve girêdayî, her çar dewlet derdiketin pêşberî min; Îran, Iraq, Sûriya û Tirkiye. Îmaja van her çar dewletan wek dijmin bûn ku di roja îro de jî dema kurdek diaxive balê dikşîne ser çar dijminên ku dora me pêçane. Ne tenê wek ferdên kurd dora me pêçane her wiha li dora "dayîka niştîman" jî xwe dane hev. Dema behsa van "çaran" tê kirin Kurdistan jî bi dayîkbûna xwe ku di nav dest û piyên van "çaran" de digevize. Her wiha perçebûna Kurdistanê bi çar beşan vê hejmarê li kêleka jiyana rojane di qada edebiyatê de jî ji xwe re cîh dibîne.

Di sê çîrokên pirtûkê de hejmara çar çi tesadûfî çi jî bi zanetî rê nîşanê me dede; Jana Çargoşe, M. û Çar Fragman.

Di Jana Çargoşe de em peyva çar ku di sernavê çîrokê de derbas dibe daynin aliyekî heft zarok hene li ser dika çîrokê û dayîka van zarokan. Bi tirs in bi xof in. Tirs ji her derê wan dibare. Her ku çîrok diherike sedema tirsa wan tê famkirin. Mêrekî biyanî yê çakêtekî sor ku ji stêrk û heyvên spî pêve ne û potîn li xwe dike dikeve hundir û tedeyê li dayîkê dike. Axir zarokek deyax nake û li hember mêrik radibe. Lê zarokên din çi ji tirsê çi ji tiştên din bi ew birayê rabûyî re dest nadin hev. Mêrikê biyanî jî ji vê pişt digre. Bi çend sahneyan zorok yek bi yek dikevin. Di dawiya çîrokê de mêrên biyanî dibin çar. Tede û êşkenceya wan li dayîkê berdewam dike. Her çiqas hin deman bihevkevin jî û her yek ji wan xwe xwediyê dayîk û zarokan bibîne jî di taliyê de li hev tên.  Çar mêrê biyanî û dayîkek û zarokên li ber lingan çûyî.

Di çîroka M. ku behsa dînek hezkiriyê kase û tableya ye tê kirin ku karê wî ew e li nav bajêr tableyan bide hev. Nivîskar û hevaleke wî yê li ser dînan xebata doktorayê dike jî dixwazin sedema dîntiya M. hînbin. Ji bo vê jî M. hîpnoze dikin. Bi dayîna kaseya M. dixapînin û bi rêya hîpnozê dadikevin zarokatiya wî. Li wir rastê sedema dîntiya M. tên; çar mêran li ber çevê M. destdirêjiya diya wî dikin. Bi vê awayê sedema dîntiya M. derdikeve arasa meydanê. Cardin çar mêr û dayîkek û zarokek dîn.

Di çîroka  Çar Fragman de jî çar sahneyên li Otêl Cîhan bi awayeke sînemayî tê vegotin. Di fragmana dawî de çar mêr li lobiya oteleke erzan in ku em dûre hîn dibin ku mişteriyê Zînê ne. Zîna qehpik ku Mem li otêlê resepsîyonîstî dike û Beko jî jê re pezevengtiyê.  Wisa dixwiyê ku her çar mêrên dagirker ku mirov "dagir dikin" dixwazin bi hev re bikevin odeya Zînê bo vizîteyê. Erê li vir Zîn ne dayîk e lê em çi bikin jî yeka ji me ye û dîsa li hember wê çar mêr hene. Çar mêr, Zînek û em "temeşevanê" çar fragmanan.

Her wiha di sernavê herdû çîrokan de peyva "çar" heye; Jana Çargoşe û Çar Fragman. Di çîroka M. de dînê me bi çar seansan tê hîpnozekirin. Çîroka Çar Fragman ji çar fragmanan, çîroka Jana Çargoşe jî ji çar sahneyan pêk tê.  Di çîroka Du Demsal de jî Vivaldi konçertoya Çar Demsal dijenîne ku her demsaleke de jî bi heman rengî yeman e.

Axir Mem Zînistanî çîrokên xwe wek wêne, fîlm, şano yek bi yek li ber me radixe. Her yek di nava xwe de senaryoyeke dihewîne wek ji sînema an ji şanoyê re çav bikirpîne. Bi çîrokên wî em "dibînin" lê ger derhêneriyê bike bi qasê çîrokên xwe bikaribe "nîşanê me bide" ne diyar e.

Çavkanî:

Sclbert-Yücel, C. (2014). Paratekst û Berxwedan di Pênaseya Edebiyata Kurmancî ya li Tirkiyeyê. Alan û Öpengin (ed.) Tîr û Armac (rr. 71-86) Stenbol: Peywend

Zînistanî, M. (2015). Bindarûk. Diyarbekir: Lîs
diyarname.com/news.php?Idx=33487

Di rûpela pêşî ya Nexşên Li Giyan de gotina Xelacê Mansûr “Cehenem ew der e ku em lê ne û tu kesek bi êş û şewata me nabîse.” heye. Bi rastî jî ku kes tunebe meriv xemê xwe, azara xwe jê re bibêje ew derdek e, ku li devdora meriv kesên ji meriv bi dertir tijebe ew jî derdek li ser derdaye. Ku em li encama şerên li Kurdistanê binêrin li piş xwe bi hezaran wendayî ya hiştiye ku hêjî kes nizane ew li ku ne.  Sêyîneya dawî ya Dilawer Zeraq Nexşên Li Giyan li ser van wendayiyan e. Zeraq di sêyîneya yekem de behsa kesê ku hevserê xwe wenda kirine dike, di sêyîneya duyem de jî li ser kesên hezkiriyên xwe wenda kiriye disekine. Di sêyîneya dawî Nexşên Li Giyan de jî dorê tîne ser dayîkên ku zarokê xwe wenda kirine. Di romanê de kombûna dayîkên zarokê xwe wenda kirine, dişibe li hev civîna “Dayîkên Şemiyê.” Kul û derdên wan yê wendabûna hestiyê zarokên wan bi xewnên ku merivên derasayî ji wan re dibêje tê dîtin û dilê wan tê rehetkirin.

Roman ji 12 beşan ku ji ser navê wan diyar dibe ku di naveroka wan de çi heye, pêk tê. Di serî de behsa hin zarokan tê kirin ku di dawiya “yarî”yên xwe de an birîndar dibin an jî tên ber mirinê. Di navbra wan beşan de pêwendî bi peyvên hevbar tê bi dest xistin ku ev meriv qanih dike, temek romanê dide meriv. Wan beşan bi tena serê xwe wek çîrok jî dikare bê xwandik, ev jî paşxana nivîskar ya çêrîknûsiyê derdixe holê ku ev jî di romanê de bi xwe re gelek kêmasiyîn bingehîn tîne. Yek ji wan ew e ku afirandina qarakterên xwedî kesayet di romanê de kême. Dîmenek ji lîstokên zaroktiya lehengan tên dayîn û bi qûtbûyînek ku hay me jê nabe di wî navberê de çi dibe me derbasê dîmena şerwaniya van lehengan, dema mirina wan dike. Ji ber vê qûtbûnê û kêm behskirina lehengan em zêde nikarin bikevin nav giyanê lehenqan, em nikarin bi wan re bibin yek. Ji ber ku teybetiyên ber bi çav yên van lehengan nay gotin an jî bi xwandevan nayê hîskirin di hiş de namîne. Leheng ji nebûna teybetiyên wan yên kesane nikarin ji “kesbûnê” xilasbin xwe bigihînin “qarakterbûnê.” Di romanê de bo çêkirina qarakteran helbet hewcetî ne tenê bi kêmdîtina teybetiyên qarekteran heye lê ku meriv wek mînak bide şervanê bi devoka Colemêrgê diaxive qarakterê herî di bîr de dimîne ye.

Di romanê de lezkirinek ber bi çav xweya dibe. Lehengên ku hê zarokin bi lîstokên ku di dawiya wî de birîndarî heye dileyzin û derbasê xortaniya ku piştê wî tune ye dibin. Menîca ku ji bo derketina derve bi zorê ji dayîka xwe destûr digre, piştê xeydandina ji hevalê xwe ber bi çemê ava baharê har bûye de dimeşe û dişqite nav avê. Hevala wî Seyran wî xilas dike. Menîceya ku dibe Arya. Piştê kemînekî li çiyayê Feraşînê bo derbasbûna ji çemê Hêzîlê ku bi ava berfa baharê hêz û qewet girtiye dimeşin. Dema av Rewşenê bi xwe re dibe bi çûn hatinên xwe yê zaroktiyê Arya dikeve rola Seyrana ku wê di zaroktiyê de xilas kiriye. Di beşa “Yarî” û “Hevalyariyê” de rastê çend lehengên zarok tênê. Bedo û Şîro di xirbeyek de rastê kuçkê xwe Qero tênê û hewl didin ku nigê wî yê pelixiye baş bikin. Di berdewama çîrokê de Bedoyê berber ku dikana xwe bigre Şîro jê daxwaz dike ku rûyê wî kur bike lê Bedo naxwaze. Di vê beşê de panaromayek piçûk ji Farqînê tê dayîn. Wan salên ku meriva di nav kolanê de dihatin kuştin. Şîro jî ji wan kesên ku nava rojê meriv dikujin. Ku Bedo ber bi mala xwe diçe Şîro jî dide dû û bi dereng vekirina deriyê malê Şîro wî dikuje. Di berdewama vê çîrokê de Xeloyê ku pi qerpîtê dikir kor bûya bi “kevnebirîna” xwe, “digîje zaroyê me.” û dibe Xelat. Di kemîneke de hevalên xwe winda dike û ew jî birîndar dibe. Xwe di şikeftekî de vedişêre.

Di hemû beşa de tişta herî girîng ew e ku nirxdayînek li axê heye. Ji xwe di bîra hevpar ya gelên rojhilatî de ax wek dayîk tê dîtin. Di paşxana bîra kurdan de jî ev tişt ber bi çav e. Ax dayîke ji ber ber xwe dide. Hinek dişibe jinan jî ax tu çendî bidiyê bi heman rêjeyê li te vedigerîne, xwedîtî li te dike. Tu çiqas jê hezbikî ew qas te hembêz dike. Piştê ku Xelat di şikefta xwe tê de veşartiye de tê girtin, wî bi balafirê bi hewa dixin û berdidin ser axê, berdidin nava axadayîkê. Di beşa din de jî ku ku av gerîlayê jin di nava xwe de dibe, fam dike ku “ keçik ne para wê ye; jê paktir û zelaltir e; û para axê ye, loma wê ji nava xwe dike der.” û “berê xwe dide axa ku gazî wê dike.” Agirê di giyanan de jî pêketî ne bi avê bi werdana axê ancax tê temirandin.

Di nameyên dawiya pirtûkê de rexneyên li pergela mêraniyê ber bi çav dibin. Tişta balkêş ew e ku sedemên tevlêbûna “zaroyên me” wek “rûxandina pergela hezar salan” tê dîtin û armanca wan wekê  “simbêlê kur kirinê.” tê dayîn. Hemû referansên tên dayîn derdikeve tekoşîna rûxandina serdestiya pergela mêrantiyê. Meriv vê ya dikare bi siyaseta rojane ya civaka kurde ve girê bide.  

Serencama zarokan ji dayîkan re bi rêya xewnan tê gotin. Dayîkên wan bi awayeke digîjin hev û li malek kom dibin û behsa xewnê xwe dikin. Di xewnê van dayîkan de em hay li dawiya “zarokan” dibin. Van xewnan de qodên mîtolojîk tên pêçandin. Şervana jin ku sê cara ji hêla darvanek ve li deştê tê bin ax kirin, bi awayek der asayî cardin derdikeve ji cihê hatî bin ax kirin. Di dawiyê de cihê ku dixwaze lê be, li qûnrata ciyayeke digihîje aramiya ku dixwaze.

Wekê encam; nivîskar çîrokên ku bi bûyerên neyînî, birîndarî û kuştinî dawî dike, di nameyên dawî de dilê xwandewanan xweş dike ku lehengên berdêl dane dil rehetin. Her çendî jiyanek wan a bi lez hebejî gihiştine aramiyê û xwendevano tu jî xem neke!