Di van salên dawî de her çiqas di mûzîka kurdî de berhemdayînek zêde derketibe holê jî di her diçe qalîtê kêm dibe. Mûzîka tê çêkirin piranî bêbingeh û popîlîst e.  Kesên mûzîka kurdî dikin ji çanda dengbêjî ya kurdî bêhay in. Li hember van kêmasiyan sazî û akademiyên mûzîkê jî nîne ku xebatên bi rêk û pêk bike. Her çiqas rewş ewha xirap xwiya bibejî komên wek Siya Şevê dilê guhdarvanên rehet dike.

Siya Şevê piştê derxistina albûmên Zeng, Pûç û Bêyom anha amadehiya albûmek nû dike. Li kêleka albûma nû hersê albûmen ku hatibûn belavkirin ji cardin werin belavkirin. Ji ber ku endamê komê li derên cihê cihê ne û di hin karan de dixebitin pirî cara hatina wan ya cem hev dijwar e. Li hember van astengiyan bê alîkariya piyasa mûzîkê xebatên xwe dimeşînin. Li ser mûzîk û xebatên Siya Şevê me bi solîstê komê Gökçe Selim re hevpeyvînek kir.

Endamê koma we li cihên cihê cihê ne û bê mûzîkê karê din jî dikin. Dema amadekirina albûman de hûn di pêwajoyek çawa de derbas dibin?

Astengî pirin. Ku em albûmek derdixin salek me digre, mehek qeyda gîtarê digrin, mehek din bas gîtar... Hêla aborî de jî astengî pirin. Em zêde nikarin werin cem hev, heval dişxulin. ku yek vala dibe yê din dişxule, ku ew vala dibe ez dişxulim. Anha ez heme, Cahît heye, Umut, Mahmut û carna Serhat bi me re dibe.

Hûn mûzîka kurdî di çi rewşê de dibînin û hûn mûzîka xwe li ku derê didin rûniştandin?

Rewşekî ne başdeye. Qadên akademîk tune yan jî pir kême. Repertuarek hatî komkirin tune.  Dilşad Seîd dixwast li başûr akademiyek, qonservatûarek veke, projeyek wî hebû anha nizanim di çi hawîdeye. rewşa muzîka kurdî anha ku em televîzyonên kurdî vedikin dibînin çi rewşê de ye. Koka muzîka kurdî  pir dewlemend e, hêla dengbêjî, hêla wêjeya devkî de pir zexm û bi quwet e. muzîka kurdî mîna darek koka wî pir mezin e, pir qalind e lê li şaxê vî darê de pel tune, yan jî pir zirave. Îro ew pelên zirav emin! yanê aniha muzîka ku tê çêkirine!

Ku meriv li dema dawî ya mûzîka kurdî dinêrin dibînin ku ji kîsê xwe dixwe û zêde afirînerî tune. Mûzîka kurdî ji vî tengasiyê çawa xilas bibe?

Di xwezaya hûnerê de pêşengtî heye. Gerek hûner li pêş gel be lê ême hûner di paş gel de tê. Wekê poçik li dû gel dikevin. Gere hûner ji siyasetê jî û ji her tiştê jî pêşdetir be. li her derê bi vî şiklê bûye lê anha di civaka me de pir li paş e. Li pey tiştê hêsan ketine. Carna dibên heme bila tiştek bibe em li ser wî sitranek çêbikin; ‘çiya, zinar, şoreş’ nizanim çi çi…  lê tu li bingehê dinêrî tu tiştekî jî tune. Hunera kurdî bi di her derê de cih bigre lê dibê ramana wî bi her awayê serbixwe be û xurt bingehek wî gerek hebe , ev di xweza wî de heye. Hewce nake tu di nava tişteke de bî, dibe ku tu li kêleka wî bi jî dibe…  Xebatên çendî û hûnerî bi her awayê dikarin pêşengtî bikin. Dikare ji vana re rê veke, pêşenktî bike, wan dehf bide. her kes kişiya ye qalikê xwe. Minakek mesela  di mîtolajiya yunan de, Mûzîk ji mûzê tê. Armanca mûzê ewe ku tiştê îro ji sibê re beşêre. Tu ji do bi awayek xurt hatî hetanî îro lê îro qiyamet diqete tu radibî tiştê wisa hêsan û beredayî, bê kurahî dibêjî. Tu nikarî bi vî bê kurahiyê tiştan biguhesî sibê. Ev kar bi navendek çandê nabe divê saziyên mezin bê avakirin. Van tiştên ku ji do hatiye  tu nikarî derbasê sibê bikî li hemberê te çol heye. Divê çandek bê avakirin. Wêjeya devkî hetanî îro hatiye, tu dêlma ku dakevî koka vana lêkolîna bikî, lê  hetanî ji destê te tê tu xerc dikî. Bo van tiştan em bikaribin veguhezin sibê dibê awayek baş bê arşîvkirin û  atmosferek hûnerî were peydakirin  ku  hûnerjî derkeve holê.

Ku em ji Koma Wetan bigrin hetanî niha hûn dikarin ji bo rocka kurdî çawa dibînin?

Kerem Gerdenzerî, Koma Wetan destpêkek xurt e. Dû re tiştên bê bingeh, tiştê arabesk, tiştê popîler derkete. Belkî anha bi gotinên xwe, bi mûzîka xwe xweş dixwiyê li hûnera kurdî de cih nagrin. Vana tiştê hêsanin, bingeha wî tune. Tiştê bingeha wî tunebe sibê ya wî jî nabe. Tiştê îro dibe tiştê bi bingeh nîne. Anha çend mûzîsyenê baş heye,  lê vî karê bi çend kesan nabe, dibê bi sazî û akademî be. Anha em herin Kadikoy yan jî Taxsîmê dikarin dused tane komên rock bibînin. Di mûzîka kurdî de em nikarin sê tane kom bijmêrin û bînin cem hev. Sahne nikarin bibînin.

Ku meriv li sitranên we dinêre li cem hostetiya mûzîkê temek wêjeyî jî distîne, hûn têkiliya di navbera wêje û mûzîkê de çawa dibînin?

Ez dikarim bibêjim wêje, mûzîk û hûner bingeha jiyanê ye. Bê wêje, bê hûner, bê nêrîn mûzîk çênabe. Divê bingehek hebe. Divê wêje û mûzîk bi hev re bin, meriv wan ji hev cihê nikare bibîne. Em gotinan bi hev re dinivisînin, tenê yek nanivisîne. Nivisandina gotina kareke qolektîf e. Tiştê em di jiyana xwe de dibînin, tiştê em di nav de ne dinivisînin.

Ku meriv bi piyasa mûzîkê re nexebite, xebatên xwe li mala xwe çêbike çiqas dikere xwe bi cih bike di nav behra mûzîkê de? û çima hûn xebatên xwe bi tena serê xwe dikin?

Di serî de em çûn sitûdyokî şixulîn. Me xwest em rock mûzîk çêkin, elektro gîtar, bas gîtar... Wî demê aranjorê me got ezê ‘bilûr bi kar bînim, li vir dawilê lêxim’. Me got em rock çêdikin bi gotinê we nabe û nebû jî. Hûner gerek ji hindirê mirov were. Ya me bi xwe derxista yan jî me bigota temam nabe em dev jê berdin. Me qeyda li mala xwe çêkir. Tu dikarî çentê xwe, telefona xwe emanetê yekî bikî hûnera xwe tu nikarî bidî yekî. Ewê bigre bi hestê xwe, bi nêrînê xwe bela wela bike. Belkî balkêştiya mûzîka me, gotinên me ji vir tê. Sitrana me ya Sitê heye donzdeh qite bû. Mi ji arnjor re got ezê viya bêjim got ezê sitranê kinkim qebul nakim. Lê bi xwe tiştek nizanî bu Ev sitran eve yanê.   Minakek bêjim Rojkî xizmetkarê Balzac diçe deriyê wî vedike, dinêre Balzac digrî. Divê ezbenî xêre tu çima digrî. Dibê lehengê romana min mir. Divê romanê hûn dinivisînin lehengê xwe nekujin. Dibê ku lehengê min nemire ev roman nabe roman. Em diçin sitûdyoyê arnajor dibê gere leheng nemire, na babo viya gere bimre. Me viya qebûl nekir û me viya kuşt di mûzîka xwe de. 

Ku meriv li ser navê we û albûmê difikire hizrek bedbînî xwiya dibe. Hûn dixwazin Bêyomiya Zeng'ê û Pûç'bûnê ji holê rakin?

Di wî warê de Albert Camus dibêje ger dinya xweş û ronîbûya hûner peyda nadibû. Bedbînî di rastiya me de heye. Di hêla hûnerî de, di hêla ziman de qedexikirin heye, li çar perçe şer heye. Di vî halî de em nikarin bibêjin her tişt xweş e. Ez anha li Stenbolê dijîm lê bi her awayê bandorê li me dike. Em nikarin xwe bixapînin anjî yê me gohdar dike bixapînin. Bedbînî di jiyana me de heye. Divê em viya bidin nîşandayîn belkî ji holê rabe. Ku tiştek ney dîtin tu nikarî wî xilas bikî. Çi hebe em wî dibêjin. Dibe ku nêrîna me, şîrovê me ne xurtbe lê em çi dibînin wî dibên.

Wek pirsa qlasîk di pêşerojê de çi xebatan bikin?

Anha em albûmek nû çêdikin, albûma çaremîn. Em wiya jî li mal çêdikin. Em wan hersê albûmê berê jî di sitûdûyekî baş mîksa wî, mastira wî çêdikin. Emê  hersî albûm û albûma nû giştî bi hev re derxin.

Dicle Üniversitesi’nde Felsefe ve Din Bilimleri Ana Bilim Dalı Dinler Tarihi’nde yüksek lisans yapan Ali İmran Meçin, tezini Zerdüştilerin kutal kitabı olan Avesta’nın en önemli kısmı kabul edilen Gatalar hakkında hazırladı. “Gatalar’a Göre Zerdüşt” başlıklı tezimi hazırlarken alan araştırması yapmak üzere İran’a giden ve hem Zerdüştî din bilginleri olan mubedlerle hem de oradaki akademisyenlerle mülakat imkânını bulan Meçin, Süleyman Demirel Üniversitesinde başta Zerdüştîlik olmak üzere kadim İran dinlerinin Sühreverdi tarafından temellendirilen “İşrakî Hikmet” üzerindeki etkileri üzerine doktora çalışmasını bitirmek üzere. Ali İmran Meçin’le Zerdüştiler üzerine konuştuk.

Zerdüştlüğün yapılan son araştırmalarla Yahudilikten daha eski bir din olduğu anlaşıldığını söyleyen Meçin, söylenenin aksine yapılan filolojik araştırmalarla, Zerdüştlüğün M.Ö. 1400’lü yıllarına kadar gittiğini ve böylece 3500 yıllık arka planı olduğunu söyledi. Meçin; günümüzde büyük çoğunluğu Hindistan’da olmak üzere 130.000 civarında nüfusu olduğunu söyleyip sözlerini şöyle sürdürdü: “Parsiler olarak bilinen ve ağırlıklı olarak Bombai kentinde ikamet eden Hindistan Zerdüştilerinin nüfusu 100-110 bin kadardır. 10-15 bin dolayında olan İran’daki Zerdüştîler ise daha çok Yezd ve Kirmanşah illeri ile bu illere bağlı kırsal kesimde yaşamaktadırlar. Elbette şehirleşmeyle beraber Tahran’a göç eden Zerdüştîlerin sayısında da artış olmuştur. Tahran, Yezd ve Kermanşah gibi önemli bir merkezleri sayılır. Ayrıca Avrupa’ya, Amerika’ya ve özellikle Kanada’ya göç eden 5 binden fazla Zerdüştî’nin olduğu söylenmektedir.”

Zerdüştilerin yekpareliği mevcut değil

Zerdüştilerin yaşadıkları coğrafik alan göre üç kısma ayrıldıklarını söyleyen Meçin; Hindistan’daki Parsi Zerdüştîler dini geleneklerine de sıkı bağlı kalabilen muhafazakar kısmı, İran’dakilerin onlara göre daha modern ve Batı’ya göç edenler ise daha çok seküler Zerdüştîlerden oluştuğunu ifade etti. Bundan dolayı homojen bir yapıdan bahsetmenin olanaksız olduğunu söyleyen Meçin bu konu hakkında şunları söyledi: “Bu izlek neredeyse bütün dinlerde mevcuttur. Bu yüzden tarihsel dini şiarlardan vazgeçme ya da hafifletme hatta tamamen zamana ve reel dünyaya uydurma çabası tarihselciliğin kaderidir.”

Zerdüştîlik; Maniheizm ve Sabiilik gibi gnostik ve münzevî bir din olmadığı, aksine toplumun bağrında nabız atan, toplumsal mücadelelerde aktif rol oynayan, hak ile batıl savaşında hakkın ve adaletin safında yer almayı öğreten bir din olduğu için, dünyayı imar etmeyi, üretken olmayı, topluma hizmet etmeyi ve böylece kültür ve medeniyet yolunda topluma katkı sağlamayı bireysel ibadetlere tercih ettiklerini söyleyen Meçin, Zerdüştîler, içindeki yaşadıkları toplumlarda dinamik ve faal bir potansiyel olarak hayatın içinde yaşayan kimseler olduğunu söyledi. Bununla bağlantılı olarak Zerdüştîler dünyanın her yerinde maddi refah içerisinde olan ve yaşadıkları ülkelerde bürokrasi ve üretimde faal ve üretken insanlar olduğunu, Zerdüştîlere göre makul ve makbul insan, çokça ibadet eden, çokça oruç tutan ve namaz kılan değil, aksine çokça üreten, çokça topluma hizmet eden güçlü, faal, eğitimli ve dinamik kimseler olduğunu belirtti.

Zerdüştilerin nüfusları az olmasıyla bağlantılı olarak uzlaşmacı olduklarını, devletin de bu güvencelerle hayatlarına müdahale etmediğini belirten Meçin, dini ve milli gelenekleri bilinçli bir şekilde muhafaza ettikleri ve hatta İran’da Arapça kullanmadıkları için devlet tarafından destekledikleri söyledi.

‘Kürdler ilgiyle takip ediyorlar’

Günümüzde İran’da ki Zerdüştilerin Farsça, Hindistan’dakilerin ülke dillerinin yanında Pehlevice ve Farsça konuştukları belirten Meçin, gerilere doğru gidildikçe Kürdçeyle aynı köke varacakları düşüncesinin olduğunu söyledi. Zerdüştilerin bütün Arya ırkları kardeş olarak gördüğünü söyleyen Meçin kullandıkları dillerinin birçoğunun aynı kökten geldiği, hangisinin daha eski olduğu polemiğinin gereksiz bir tartışma olduğunu ifade etti. Meçin: “Tarihte Med’lerin Pers’lerden önce kurulmuş olması ve Perslerin Medlerin medeniyeti üzerinden tarih sahnesine çıkmaları, Farsçanın Kürdçeden türeme bir dil olduğu yorumlarına da sebep olmuştur. Ancak ne var ki tam tersi yorumlar da vardır. Ancak Farsçanın avantajı, tarih boyunca her zaman resmi olarak bir devlet ve edebiyat dili olarak kullanılmasıdır,” dedi. Meçin, Zerdüştilerin Kürdlerle akrabalıklarının farkında olduğunu ve onları ilgiyle takip ettiğinin altını çizdi.

Günümüzde birçok kişinin bilinçli ya da bilmeyerek Zerdüştiler hakkında yanlış görüşlere sahip olduğu herkesin malumu, bunların en başında “ateşe tapma” meselesi gelmektedir. Meçin bu konu hakkında bunları söylemekte: “Ben Tahran Ateşgedesi’nin içerisindeyken Zerdüştî rehbere sormuştum: Buradaki yakılı olan ateşe tapıyor musunuz? Rehber başparmağını havaya kaldırarak “biz bir olan Ahuramazda’ya taparız. Ateş bizim için bir nur ve semboldür. Müslümanlar Kabe’ye Hacer’ül-Esved’e yönelirken onlar nasıl taşa tapmıyorsa biz de ateşe tapmıyoruz.” demişti. Meçin, ateşle bağlantıları için şunları söylemekte: “Ahuramazda’nın somut dünyamızdaki sembolü gökte güneş, yerde ise ateştir. Ateş aynı zamanda devinim, faaliyet, canlılık, hareket ve bereketin de sembolüdür. Nitekim biz ölüyü canlıdan ateşle ayırır, pişirmek ve olgunlaştırmak bazen de temizlemek ve arındırmak için yine ateşi kullanırız. Tüm dünyalıları her türlü iyiliği yaratmaya ve eser vermeye sevk eden yine iç ısı, aşk ateşidir. Ateş her daim yükseklere doğru alevlenir, yönü yücelmeye, yükselmeye dönüktür. Ateş katı bir madde de değildir, nurdur. Ahuramazda eğer dünyamızdaki bir şeyle ifade edilecekse ona en uygun fenomen, maddi olmayan nur veya ateştir. Nitekim her birimizin içinde zaten doğal bir ateşgede vardır ve bununla Ahuramazda’dan bir parça haline gelen veya yüreğimizle ilahileşen tanrısal varlıklar olan bizler, mucizevi yüreğimizdeki ateşgedeyi ya da oradaki ilahi aşk ateşini tutuşturarak mucizeler yaratabiliriz.”

‘Zerdüştîlik bir imar dinidir’

Zerdüştîlik yerleşik hayata geçişin başlandığı, bu yüzden tarım ve hayvancılığın önemsendiği bir tarihte ortaya çıktığı ve bu yüzden imarcı bir inanış olduğunu söyleyen Meçin, Zerdüşt’ün aslında ilk kıyamını yozlaşmış dini geleneklere karşı yaptığını, aynı zamanda dine karşı dinci bir reformist ve devrimci olduğunu dile getirdi. Dini ritüeller karşı olduğunu, kurban kesmeye karşı olmanın dönemsel bir ihtiyaç olduğunu belirten Meçin: “Zerdüşt, insana ve topluma fayda verecek iş ve işlemleri merkeze alırdı. Örneğin o, “İyi düşün, iyi konuş ve iyi yap” derdi. Yine o, “Dünyada tek bir yol vardır; o da doğruluktur” derdi. İnsanları yığın yığın bireysel ritüellere gark etmez, bireysel ibadi ritüellerin yapılmaması halinde herhangi bir tehdit ve korkutmadan ısrarla dem vurmaz, aksine insanları hür iradeleriyle doğru seçim yapmaya, adaletin ve doğruluğun yanında yer almaya, kötülerle mücadele etmeye, dünyayı imar etmeye, üretken ve aktif bir insan olarak topluma ve insanlığa yararlı olmaya sevk ederdi.” dedi.

İslam ordularının İran’ı ele geçirdikleri sırada Zerdüştîlik resmi bir din olmakla kalmamış aynı zamanda Zerdüştî mubedler (din adamları) yönetimde çok etkin hale gelmişlerdi. Hatta Sasanlier döneminde ortaya çıkan Mani ve Mazdek, sapkın ilan edilmiş ve Zerdüştî mubedlerin baskısıyla takibata alınmış ve acımasızca öldürülmüşlerdi. 600’lü yıllarda ortaya çıkan İslam’ın genç, dinamik ve faal savaşçıları karşısında yorgun ve yaşlı Zerdüştî iktidar darmadağın olduğunu söyleyen Meçin, İslam’ın Zerdüştîliği alt etmesi değil, tersine iktidar kisvesine bürünmüş ve halkı baskıyla bıktırma noktasına getirmiş iktidar dininin yıpranmış yapısının henüz tecrübe edilememiş genç ve dinamik İslam’ın eşitlik, adalet ve özgürlük vadeden şiarlarına karşı devrildiğini belirtti. Meçin: “Fakat İran’ın İslam savaşçıları tarafından ele geçirilmesinin ardından büyük bir Zerdüştî kitlenin  Hindistan’a göç etmesi, İslami baskıyı akla getirmekteyse de, yapılan tarafsız yorumlar daha çok, İslami yönetim altında kendi dinlerini tam bir özgürlükle yaşayamama kaygısı, cizye gibi bir verginin kısmen küçük düşürücü bir yön taşıması ya da cizye ehlini ikinci vatandaş statüsüne düşmesi ve en önemlisi Zerdüştî ileri gelenlerinin Zerdüştî kitlenin İslam’ın etkisinden uzak bir alana taşıma ve böylece dinlerini dış etkenlere karşı korumaya alma politikası olarak düşünülmektedir.” dedi.

Gerçekte Zerdüşt, bir peygamber olduğu kadar bir teosof veya işraki bir filozoftur da. Çünkü dürüstlükten ve doğruluktan saf ve şeffaf hale gelen kalp aynasına adeta Ahuramazda’nın çarpmasıyla diline dökülen şiirlerle Gatalar’ı oluşturmuştur. Bu bakımdan o görünmez asansörlere gökten yere inen bir vahiy meleğine ihtiyaç duymadan içindeki Tanrı ile konuşmuş, dertleşmiş ve din anlamına gelen “dainya” (vicdan)sını konuşturmuştur. Böylece Zerdüşt, Tanrı’ya benzeme çabası olarak da kabul edilen felsefi bir miras da insanlığa hediye bırakmıştır.

Di sala 1955’an de dema ku Radyoya Êrîwanê bi anonsa  ‘Yêrêvan xeber dide, guhdarên ezîz, naha bibîzin deng û behsên teze’ dest bi weşanê kir, kesî bawer nedikir ku ji bo mûzîka kurdî wê bibe akademiyek bê ser û ber. Ji roja avabûna radyoyê vir de hê jî bi zindîbûna roja xwe ya ewil di bîra kurdan de cih digre.

Piştî ku radyoya Êrîwanê bi anonsa xwe ya ku li Kurdistanê weke pêşgotinekê niştecih bû bi dest bi wêşanê kir, êdî kar û bar û jiyana rojane li gor seata wê dihatê organîzekirin. Ji berk u Radyoya Êrîwanê ji bo kurdan bibû qonaxe hebûna wan ducar dike.

Bayê Êrîwanê mêjiyê kurda hênik dike

Guherînên civakî li gor guherînên siyasî dereng dibin. Pirî caran pergela siyasetê civakê duguherîne û jê re pêşengtiyê dike. Radyoya Êrîwanê piştî biryarek siyasî hatibe vekirin jî civaka kurda ji serî hetanî binî guherand. Dema radyoya Êrîwanê di 1955’na de dest bi weşana xwe ya test kir kesî nizanibû ku wê di mêjiyê kurda de cihek evqas mûhîm bigre. Dema radyo dest bi weşanê kir li tevayê Kurdistanê bêdengiyek giran hebû. Li bakur devleta Tirkiyê bi zext û zordariyek giran dihat ser kurda. Li rojhilat Komara Mahabadê têk çûbû û hemû liv û tevger hatibûn rawestandin. Li başûr bi çûyîna Mele Mistefa Berzanî ya ber bi Sovyetê ve tevgera kurd di dema sekanê de bû. Rodyo di bêdengiyek bi vî rengî de deng veda. Di serî de heftê çar roj û rojê 15 deqe weşan dikir. Tenê di nava xaka Ermanîstanê de dihat bihîstin. Pişt re ji weşana test derket û bi rêk û pêk di mêjiyê kurdan de tehmek hevpar hîşt. Piştî çûyina Mele Mistefa Berzanî a ber bi Sovyeta ve bi daxwaz û alîkariya wî dema weşanê derket her roja heftêyê.  Bi roj seet di 4’an de, bi şev di seet 9’an de dibû mêvanê malên kurdan. Wê mêvanê bi xwe re “deng û basên” xerîb lê bi zimanek ji malê tanî. Di odê de cihê wê mêvanê herî jor bû. Zû bi zû firekans li ser radyoya Êrîwanê nedihat guherandin.

Dîroka radyoyê

Yekem car di sala 1895'an de mûcîd Guglielmo Marconi yê îtalî bi rêya bêtêlê mesaj şand. Marconi Wek mûcîdê radyoyê hat pejirandin. Her çendî hin kes bi îdiaya radyoyê wan dîtiye derketibin jî patent li ser navê Marconi ye. Piştê wê ji alî kesên din ên wek Alexander Popov, Nikolia Tesla, Olive Lodge  û hwd. ve radyo hat pêşxistin. Herî pir di dema şer de girîngiya radyoyê hat fêmkirin. Bi şerê cîhanê yê duyemîn de radyo di asta xwe ya herî girîng de bû û piştî wê jî bi salan bandora wê berdewam kir.

Dîroka radyoyên kurdî

Radyoya Bexdayê, di 19-ê Kanûna sala 1939'an de, dest bi weşana kurdî dike. Di serî de tenê 15 deqeyan weşanê dike û tenê kesekî bi navê Kamil Kakemîn di wê radyoyê de dixebite. Radyoya Bexdayê li tevayî Kurdistanê dihate guhdarkirin. Radyoya Yafa (Heyfa) li Filistînê di destpêka sala 1942'an de ji aliyê dewleta İngilistanê ve, li girava Heyfayê tê damezirandin û çend rewşenbîrên kurd tê de dixebitin. Piştî  ku şerê şerê cîhanê yê duyemîn bi dawî dibe weşana wê radyoyê jî tê rawestandin. Radyoya Beyrûtê di 5'ê Adara sala 1941'an de ji aliyê Dr. Kamuran Bedirxan û bi alîkariya dewleta Fransayê hat damezirandin. Ew radyo beşek ji radyoya fermî ya Lubnanê bû û di nava hefteyê de tenê du rojan û bi qasî 30 deqeyan weşan dikir. Weşana wê radyoyê heya yekê nîsana 1946'an dewam kir. Radyoya Dengê Kurdistanê di 30'ê Nîsana 1946'an de dest bi weşanê kir. Ew radyoyek navçeyî bû û tenê li bajêrê Mihabadê dihat bihîstin. Bi hilweşandina Komara Kurdistanê, weşana wê radyoyê jî hate rawestandin. Di 24’ê Hezîrana 1952'an de li Sînê ji alî Îranê ve radyoyek bi kurdî tê vekirin. Piştî bi pêşketina teknolejiyê bi dehan radyoyên kurdî tên vekirin.

Li Ermanîstanê weşanên radyoyên kurdî

Di sala 1930’î de li paytexta Ermenîstanê radyoyek kurdî di bin banê dezgeyên dewletê de dest bi weşanê kir. Li gor radyoyên cîhanê di demek nâ de frekansên xwe belav kir. Nivîskar Temûrê Xelîl derbarê vî radyoyê de dibêje ku: “ Ev radyoyek lokal bû tenê li Êrîwan û çend gundên dor û berê wê hatîye bihîstin. Ji ber ku satelit tunebû firekansên wî xwe nedigihand dûr.”  Xelîl derbarê weşana radyoyê  de bi me dide zanîn ku: “Ew radyo di heftêyekê de rojek tenê û bi qasî 10 deqe weşan dikir. Di vê radyoyê de Hecîyê Cindî, xanima wî Zeyneva Îbo û hin kurdên din dixebitîn. Zeyneva Îbo di nav kurda de wek yekem bêjera jin tê qebûlkirin. Di sala 1924’an de li Kurdistana Sor jî radyoyek kurdî hebû. Lê ji ber ku li parçêyên din ên Kurdistanê vergirên radyoya tunebûn dengê radyoyê nedigîşt wan deran.

Di radyoyê de rola jina

Her çiqas ku wê demê di nava civakê de jin li paşbûna jî ku meriv li xebatkar û sitranbêjên radyoyê dinêre bi rehetî dibîne ku rola jinan a di radyoyê de ne hindik e. Temûrê Xelîl dibê ku “Meseleya dengbêjên jin pir zehmet bû. Birayên wan, mêrên wan, mirovên wan nedihîştin ku ew di radyoyê de bistirên.”

Tevî ku rewş wihabû jî bi saya rêvebirên radyoyê dengê wan dengxweşan wek bayek qedîm hê jî di guhê me de dike pistepist. Temûrê Xelîl jî bal kişand ser vê û got, “Lê Xelîlê Çaçan wisa kir ku dengê hemûyan jî qeyd kir: hinek mirovên wî bûn, wek Zadîna Şekir, hinek bê mêr bûn, wek Sûsîka Simo, hinek pêşketî û xwendî bûn, wek Kubara Xudo û Aslîka Qadir, yên din jî bi dizî dengên wan qeyd dikirin, navên wan diguhastin, ku tu kes nizanibe ew jina kê ye, an xûşka kê ye.” Ji roja ku radyo hat avakirin vir de jina Xelîlê Çaçan Eznîva Reşîd 27 salan bêjertî kir. Li gel Eznîva Reşîd hin caran Sêvaza Evdo, hin caran jî Lusika Huseyn û Gulîzera Casim bêjertetiya radyoyê dikirin. Dengê hin dengbêj û sitranbêjên wek Aslika Qadir, Susika Simo, Xadina Şekir, Meyrem Xan, Asa Evdille, Belga Qado, Ayşe Şan, Fatma Îsa, Dîlbera Wekîl, Xana Zazê, Şibliya Çaçan, Gulîzera Etar, Werda Şemo, Cemîla Çavuş jî di nav gelî û çiyayên welatê kurda de belav bû.

Di parastina mûzîka kurdî de rola Radyoya Êrîwanê

Bi frekansên radyoyê deng û nameyên mûzîkjenên kurda li seranserê Kurdistanê belav dibû. Hin stranbêjên kurd yekem car di vê radyoyê de dengê xwe belavkirin. Aslika Qadir ku bi strana xwe ya navdar “Welatê Me Kurdistan e” li tevayê Kurdastanê hat naskirin. Ji van mûzîsyenan yek jî solîstê Koma Wetan Kerem Gerdenzerî ye. Gerdenzerî derbarê radyoyê de hestên xwe waha da der: “Radyoya Êrîwanê ji bo miletê me gelek baş bû, xebatkarên radyoyê xebatên gelek mezin dikirin ji bo miletê me kurda. Ez çawa dizanim emekê Xelîlê Çaçan Mûradov di Radyoya Êrîwanê de geleke pir e. Di her malê de her tim dengê mûzîk û stranên kurdî dahat.”

Gerdenzerî di derbarê albûma wan a yekem a bi navê ‘Baê Paîzê’ ku pir dixwestin ku bişînin radyoyê de jî çend gotin bi me re par ve kir. Gerdenzerî, “Me gelek dixwest ku me albûma xwe bişanda Radyoya Êrîwanê lê çênebû. Min albuma ‘Baê Paîzê’ şande radyoya Êrîwanê û sal 1986 bû. Lê albûm negihiş Êrîwanê.”

Li gor daxuyaniyên ku ji alî xebatkarê radyoyê ve hatine kirin, zêdetirî 1600 stranên kurdî niha di arşiva radyoyê de qeydkirîne û ev hemû jara yekem di radyoyê de hatine weşandin lê bele piştî vê li tu deran nehatine weşandin.

Naveroka Radyoyê

Bi zêdebûna dema weşanê re naveroka radyoyê jî li gor salên pêşî dewlemend bû. Bi belavbûna dengê radyoyê ji guhdarvana jî name ji navenda radyoyê re dihatin şandin. Ji bo van daxwazên guhdarvanan bernameyek teybet bi navê ‘Fikra Guhdarên Me’ hate çêkirin. Daxwaz û ramanên ku wê demê di wan nameyan de cih digirtin niha jî di arşîva radyoyê de hene. Ji ber ku pirê kurdên Êzîdî, û ermeniyên Kurdistanê li pişt xwe malbatên xwe yên belawela û wenda hîştibûn û çûbûn Ermenîstanê, ji bo van kesên wenda û malbatên wan bernameyek ‘Xerîbên Xwe Digerim’ hatibû çêkirin. Bi saya vê bernameyê hin kes digêjiyan malbatên xwe yên ku  ji ber şer û kaçberiyê wenda kiribûn. Bê van bi navê ‘Serhildanên Kurda’, ‘Rojnîşa Çandê’, ‘Zimanê Teyî Dê’, ‘Pênçşema Edebiyatê’, ‘Rasthatin û Bîranîn’ bernamayên dewlemend dihatin çêkirin û helbet mûzîk.  

“Me mûzîk ji Êrîwanê guhdar dikir”

Radyo di hişê guhdarvanên bakurê Kurdistanê de jî piranî bi mûzîka niştecî bûye.  Ji guhdarvanên radyoyê yên wê demê Brusk Solduk ku wê demê li Amedê xwandekar hestên xwe yê derbarê radyoyê wiha rawa dike: “Dema 80’yî de min li radyoya Êrîwanê guhdariya mûzîka kurdî dikir. Tenê di hişê min de mûzîka wan maye”.

Ka kî di radyoyê de tunebû?

Egîdê Cimo bîranîna xwe yên di derbarê radyoyê de waha anîn zimên, “Sala 1955’a bû, radyoyek min hebû. Min ji vê radyoyê tim Radyoya Bexdayê guhdar dikir. Rojekê min pêla wî guherand û bi carekê re kurmancî hat guhê min. Wêşana wan wê demê tenê 15 deqe bû. Min got gere ez herim radyoyê.”

Piştî  wê Cimo di beşa sazbendiyê de dest bi kar dike. Piraniya sitranbêj û sazbendan piştî bihistina denge kurdî berê xwe dane radyoyê û denge xwe qeyd kirine. Şeroyê Biro, Seîdê Şamedîn, Karapetê Xaço, Reşîdê Baso, Memê Kurdo, Efoyê Esed, Egîdê Tacir, Memoyê Silo, Şibliyê Çaçan, Egîdê Cimo, Aramê Tîgran, Silêmanê Mecîd, Şamilê Beko, Xelîlê Abdûllah, Ahmedê Mîrazî, Seyadê Şame, Davîdê Xilo, Taharê Emer, Xelîlê Evdile, Wezîrê Usiv, Şamilê Beko, Mehmedê Mûsa, Bela Qado jî di nav de, bi dehan stranbêj û şexsên ku li tevayê Kurdistanê têne naskirin di radyoyê de avayêkî cih girtine yan jî xebitî ne.

Rewşa niha ya radyoyê

Piştî ku Ermenîstan ji Rusyayê veqetiya Radyoya Êrîwanê ket tengasiyek mezin. Fînansa dezgeyên kurdan li Ermenîstanê hat birîn. Ji ber nebûna aboriya radyoyê xebatkarên radyoyê û dema weşana radyoyê kêm bû. Têmûrê Xelîl li ser rewşa radyoyê ya vê hêlê jî wiha got: “Niha dewsa 9 xebatkarên berê tenê 2 kes mane. Ermenî dibêjin em nikarin alî we bikin, niha Kurdistana we çê bûye, bira ew alîkariya we bikin. Ango rewş niha ha ye: Ermenîstan nikare alîkarî bike, Kurdistan jî nake.”

Weke Xelîl jî dibêje, rewşa radyoya ku ji bo kurdan xwedî wateyeke xeyalîbû di halekî xemdar de ye. Vê gavê di radyoyê de çend xebatkar tenê mane. Ji van Keremê Seyad ji roja ku radyo ava bûye vir de bêjertî dike. Kurê Keremê Seyad Tîtalê Kerem, qîza wî Leylaya Kerem, Sîma Samend, Cemîla Celîl hê jî xebatên xwe di radyoyê de berdewam dikin. Qeydên radyoyê ku bi nirxên zêrê reşadî de ne nuha di arşîva radyoyê de ne. Xelîl derbarê arşîvên radyoyê de jî dibê ku “Arşîv di cîyê xwe da ye, kî bixweze hemû stranan kopî bike, bira pêwendîyan bi radyoyê re dêyne emê ji wan re bibe alîkar.”

Hin kes hene ku bi salan ji bo dev û dora xwe xebatan dikin û nizanin rawestandin çiye. Ku kesek bipirse netewperwerî çiye meriv dikare bibijêm ku yek derketibe ser emrek mezin û pêdiviya wî bi tu tiştek tinebe lê hin hin tiştan ji bo gelê xwe bike ew kes e netewperwer. Ku meriv li eynik-jiyana Huseyn Huznî Mukriyanî dinêre tiştek bi vê rengê dibîne. Tiştê Huseyn Huznî Mukriyanî  derdixe pêş ew e ku cara yekem di nava kurda de matbayek moder ava kiriye û bi hezaran pirtûkên kurdî û zimanên din çap kirî ye.

Huseyn Huznî Mukriyanî di 12 Îlona 1893’an de li Rojhilatê Kurdistanê li gundê Hecî Hesena ku girêdayê bajarê Mehabadê ye tê dinê. Wekê her kurdeke wê dewrê perwerdeya xwe ya yekem ji bavê xwe distîne. Bavê wî Qasim Seîd ligel perwerdeya bi xwe dide kurê xwe wî dişîne medreseya xalê wî Mihemed Sadiq ya li gundê ji dayîk bûye. Piştî çend salan dest bi perwerdeya fermî dike. Di sala 1905’an de bi daxwaza bavê xwe ji gundê xwe diqete û dikeve rêyek dûr û dirêj, her bajarek ku diçe jê re dibe dibistanek, li her bajarê zimanek hîn dibe. Piştî ji Mehabadê diqete cara pêşî derbasê peytextê Îranê, Tehranê dibe, ji wir jî berê xwe dide bajarê Tebrîzê û ji wir jî derbasê Erîvanê dibe. Hetanî sala 1910’an li Erîvanê dimîne û li vir di dibistanan de perwede dibîne. Ji Erîvanê derbasê Rusyayê dibe. Li Rusyayê di dibistanên bajarê Moskow û Senpetersbûrgê de sal û nîvek dixwîne û rûsî hîn dibe. Ji wir derbasê Kabîlê dibe û di demek kin şûn de jî diçe Hîndîstanê. Li vir zimanê sankirîtî hîn dibe û bi ziman û felsefeya Asyayê re dibe nas. Piştî Hîndîstanê çend welatê Asyayê digere. Bê van welatan hetanî 20 saliya xwe Misir, Lûbnan, Yemen, Hîcaz û welatên devdor digere. Di gera van welatan de zimanê wan jî hîn dibe. Bêyî kurdî; bi erebî, hîntî, farisî, rusî û tirkî dikare binivîse û bixwîne.

Çûyîna wî ya Stenbolê

Piştî ev qas bajaran Huznî Mukriyanî berê xwe dide navenda pêşveçûnan û di sala 1913’an de digîje peyyextê Osmaniyan. Li vir bi dev û dorê siyasî yê kurdistanî re dibe nas. Huznî Mukriyanî li Stenbolê di saziyên kurd yê wî demê de cîh digre û xebatên xwe didomîne. Bi Mihemed Mîhrî Hîlav re di bin banê Cemiyeta Hêvî  di 6 Hezîrana 1913’an de dest bi derxistina Kovara Kurdistanê dike. Bi nasîna wan devûdoran bala wî diçe ser çapemeniyê û van bûyerên li vir jiya di jiyana wî ya mayî de bandorek mezin dike. Çapemenî di siyê wî dibe bû bar û heta dawiya emrê xwe bi serbilindî vê barê tîne cîh. Piştî salek ji Stenbolê derbasê Fransa û Almanyayê dibe. Li van deran pêşveçûnên derbarê çapemeniyê de bi çavê xwe dibîne û dixweze bêparbûna kurda ya vê qadê bi awayek tije bike.

Di çapameniya kurd de dewrek nû.

Piştî ku Huznî Mukriyanî derket Avrûpayê bi 120 lîrayê makîneyek çapkirinê kirî. Li gor hin lêkolînvanan yekem car pirtûkek di çapxana xwe de li Berlînê çap dike. Li gor dîroka çapameniya kurd ev dîrok, dîrokek zûye û vê bûyerê Huznî Mukriyanî dixe nava rêza yekemîn. Piştî makînê çapê dikire ji ser Stenbolê derbasê Helebê dibe û li vir cîhek dikire. Vê çapxanê di dîroka kurdan de wek “matbaya yekem ya moder” tê hesibandin. Ji ber ku matbaya bi kar dianî li gor tîpên erebîbû û ji zimanê kurdî re kêm dihat cardin vegeriya Almanyayê û qalibên nû kirî. Di nava van qaliban de tîpên wek; ç (ﭺ), g (ﮒ), j(ﮊ), p(ﭖ), v(ﭪ) ku di di elîfbaya erebî de tunebû tevlî kir. Vê bûyerê bandora xwe hêjî didomîne ku ev elîfbaya ku Huznî Mukriyanî rast kiriye hêjî li Başûr, Rojhilat û hin cîhên din tên bikaranîn. Bi saya Huznî Mukriyanî standartiya elîfbaya aramî ku niha li Herêma Kurdistanê alîfbaya fermî ye cîhê xwe digre.

Belavkirina kovar û pirtûkên kurdî

Huznî Mukriyanî bi rastikirina qalibên matbayê di sala 1915’an de dest pi çapkirina pirtûkan kir. Di serî de Mem û Zîna Ahmedê Xanî di matbaya wî ya Helebê belav bû. Çapxana ji kurdên wê derê re bû sîwanek û cîhê civînê. Huznî Mukriyanî tenê li Helebê bi karê çapxaneyê re mijûl nebû di heman demê de gund bi gund li Kurdistanê geriya û ji çand û folklora kurdan berheman li hev civand. Dest bi derxistina kovara Çiyayê Kurmanc kir û ev kovar di nava rewşembîran de deng veda. Di ber kovara Çiyayê Kurmanc kovarên bi navê Botan û Soran jî hat belavkirin.

Di 1925’an de Serîhildana Komîteya Azadiyê ku di bin seroktiya Şêx Seîd de dest pê kir Huznî Mukriyanî jî li çapxaneya xwe dest bi derxistana kovara bi navê Diyarbekir kir. Ev kovar bi zimanê kurdî û fransizî dihat belavkirin. Kovar bûyerên ji bereya şer bi probagandaya kurda dikir. Bi piştgiriyek zelal ji kurdan û ji dewletên wek Fransayê dixwast ku alîkarê serhildanê bibin. Bi saya vê kovarê gelê kurd yê li Başûr û Rojhilat jî ji şerê li Bakur haydar dibûn. Piştî ku serîhildana li Bbakur têk çû bi daxwaza Tirkiyê, Fransa zext û zorê da ser çapxana wî. Çend çaran çapxana wî hat girtin û dest danîn ser qalibên wî yê çapê. Li hember van zoriyan çend mehan dîsa li Helebê ma. Şevek bi dizî makîneyê matbaya xwe girt û berê xwe da Bexdayê. Her çiqas demek kin li vir mabe jî rehetî nedan wî û mecbûr ma ku berê xwe bide Rewandûzê.

Jiyanek bi lez û bez û bi sedan berhemên çapbûyî

Li Rewanduzê hinek rehetî dît. Di 25’ê Gulana 1926’an de li Rewanduzê dest bi derxistina kovara Zarî Kurmancî kir. Kovar di dema xwe de bandorek mezin kir û hetanî sala 1932’an 24 hejmar derket. Di kovarê de bi piranî li ser dîrok, ziman û bûyerên rojane dihat sekinandin. Huznî Mukriyanî di sala 1933’an de derbasê Silêmanî, ba Pîremêrd bû û bi wî re dest bi xebatê kir. Herdûyan bi hev re di sala 1934’an de dest bi derxitina rojnameya rojane Jiyan’ê kirin. Dû re bi Parêzer Şît Mustafa re di navbera salê 1935-1936’an kovara Ronakî desrxistin. Ji sala 1942’an hetanî sala 1946’an sernivîskariya Dengî Getî Taze kir. Di nivîsên vê rojnameyê de piştgiriya Komara Kurdistanê li Mehabadê kir. Gelek caran kete girtîgehê û derkete. Herî dawî di 12’ê Gulana 1941’an de dikeve girtîgeha Mûsilê û demek şûn de derdikeve. Huznî Mukriyanî sê mehan bi nexweşiya qanserê re dijî û di 20’ê Îlona 1948’an de di 55 saliya xwe de li Bexdayê diçe ber rehma Xwedê. Li gor daxwaza wî li Hewlêrê di goristana Îmam Mihemed de hat binaxkirin. Piştî mirina wî birayê wî Gîv Mukriyanî çapxana wî dikşîne Hewlêrê û li wir çapkirina pirtûkan dewam dike.

Piştî ku makîneya matbayê kirî li ser 400 pirtûkan re çap kir. Bi dehan pirtûkan vergerand zimanê kurdî û bi dehan pirtûkan jî bi xwe nivisand û belav kir.Huznî Mukriyanî di heman demê de navên Huznî û Damawî Mukriyanî jî bi kar dianî. Her çiqas lîsteya pirtûkên di çapxana xwe de çap kirî tunebe jî ya herî tê zanîn Şerefnameya Şerefxanê Bilîsê ku Hejar vergerandibû kurdiya jêrîn e.

Pirtûkên ku Huznî Mukriyanî bi xwe nivisandî û belavkirî ev in: Awirekî Paşav(Rewanduz), Şahînşahanî Kurdî Zendî (1936), Mîranî Soran(Rewanduz,1935), Navdaranî Kurd(Rewanduz,1931), Kurd û Nadir Şahî Hevşar(1936) Kurdistanî Mukriyan(1936), Gevherê Yekane(Heleb,1914), Mêrgeya Dilan(Heleb,1920), Xunçeyî Biharîstan(Heleb,1925), Pêşkevtin(Rewanduz,1927), Mêjûyî Hukumdaranî Baban(Rewanduz,1931), Bi Kurtî Hekayetê Dîrokî Rojnamekan Da (1947), Elemê Kurd, Tarîxî Baramî Çûbîn, Tarîxî Kurdistan, Mêjûyî Koyê, Sablax(Mehabad) û Şêx Ubeydulahê Nehrî, Selahaddînê Eyûbî li Mêjû da, Neteweyê Kurd, Mêjûyî Aşoriyekan, Caf û Dizlî li Mêjû da, Simko û Seyîd Tahayê Şemzînan, Mêjûyî Hewlêr, Mêjûyî Şarê Kerkûk, Mîranî Kurd li Iraqê da, Îmadiye Behdîna Êzidî û Baban, Kurd û Serfirazî, Kurdistan le şerekanî cengî cîhanî yekem da.

Helwest-helbestê Peşêw bi salan bo civaka kurd çirayek ronak bû ku hêjî venemirî ye. Helbestên wî yê rewşa kurda vedibêje li piraniya zimanên cîhanî hat vergerandin. Peşêw netewperweriya xwe ji Hecî Qadirê Koyî standî ye gihandiye roja îroyîn. Helbestên wî nexşeyek civaka netewa kurd e ku li gel başiyan civakê dikarin xerabiyên wî jî bibînin û wan tedawî bikin.

Qedirzanek ziman û gelê xwe

Peşêw di 1963’an de tevlî şoreşê dibe lê ji ber ku hevdîtin bi general Arif re destpê dike vedigere û xwendina xwe didomîne. Peşêw wan rojan û bandora li ser jiyana xwe di hevpeyvîna xwe ya kovara Armanc re waha bi lêv dike: “Erê ez wextekî  pir hindik din av şoreşê de mam lê şopa wî di dilê min de ma û ji bom in bû tecrûbeyek mezin. Êdî min bi çavê xwe dît ku Kurdistan welatek dagirbûyî ye...” Di demên pêşî de ji ber ku derfetên helbestê xwe belavbike tunebû bi rêya dezgeyê partiyan pirtûkên xwe çap dike. Helbet bi dehan helbestên wî wenda dibin. Peşêw serboriyek wendabûna helbestên xwe waha dibêje: “ Nivîsên min yê di navbera salên 1961-65’an wenda bûn. Çimkî careke polîs girt ser mala me, da ew nekevin nav lepê wan min defterên xwe hemû şewitandin. Ligel ku nivîsên min yên wê heyamê hîn xavbûn jî, lê kudi destên min de bimana minê îstîfadeyek baş ji wan bidîta.”

Tiştê Peşêw dike Peşêw ew e ku tu carî li hember hizbekî û hêzekî ji rastiya xwe veneqetiya ye û serî li ber wan netewandî ye. Ji bo vî sirgûnbûna ji welatê xwe jî daye ber çav. Peşêw di axaftineke xwe ya li bajarê Hewlêrê de fikrên xwe yê derbarê destkeftiyên kurdan de waha tîne ziman:”Divê li Kurdistanê deskeftî para her kesî be, ne ku bo kesekî hebe û ji bo kesekî nebe. Herwiha her zarokekî ku li Kurdistanê çavê xwe veke, divê mafî wî/wê hebe. Ev welat yê hemûyan e û xêr û bereketa wê jî divê bo hemûyan be.’’

Peşêw bi zimanê kurdî dijî û fikra têkçûna ziman wî bêzar dike. Peşêw di axaftina xwe ya li bajarê Silêmaniyê de waha digot: “ Gava ziman tune dibe, êdî hemû tişt ji dest diçe, çiku bêyî ziman, netewe û dewlet dirust nabin. Ditirsim çend salên din em ji hev fêm nekin, çiku dixûyê kodên zimanê kurdî ji nav diçin.” Peşêw dibê ku rojek min Roj TV’yê temaşe dikir, di cîhek de gerîlayên PKK’ê firokeyek tirkan dixistin. Çi kesek kurd be li hember vê kêfxweş dibe lê di berdewa wî de gerîlayan kêfxweşiya xwe bi zimanê tirkî dan der û digotin “düştü, düştü.” Ev jî bedbextiya me ye.

Xweşandina sirgûniyê

Peşêw ji kiryarên birakujiyê ewqas bêzar e ku di helbestek xwe de dibê; “Ewê kurd be û kurd bikuje/ Pîç e, teres e, qewad e. Peşêw xwe nagre, di helbestek xwe ya din de pozê serokên kurdkujiyê dike dişibîne “Cotek pêlavên bi pîne, erzan, gemarî, sivik û heram.” Peşêw dibê; belê misîbet pêsîra me girtî ye û ku em rûtir in ji kevirê çiya di ser de jî kurd; “Li ser kurtî û dirêjiya mûyê dûvê dewêr” “Xwîna hevdû fir dikin.” Peşêw bi fikrek Frantz Fanonî li hember hevdû kuştina bindestan derdikeve, tûndiya li hember hev bikaranînê mehkûm dike.

Peşêw kesin kes şerê birakujiyê qebûl nake, çi gotinên gemarî hebe ji bo wan bi kar tîne. Dibê “ez dijminekî mezin ê birakujiyê me û waha behsa kurdkujan dike: “Tu tişt birakujiyê li ba min pak nake. Gemartirîn şer, namerdanetirîn şer, bêşereftirîn şer, şerê birakujiyê ye.” Peşêw ji zaroktiya xwe vir ve ligel kesên dûrê serdestiyê sekinî ye, di helbestek xwe ya din de xwe dişibîne zarokek netebitî û “kevir davêje malê şûşebendê mezinan.”

Peşêw tenê nanivisîne, helbest ji bo wê ne tenê nîşandayîna hestan e; bi gotinên wî yê qada Hewlêrê beriya ku here sirgûniyê kiribû qîje qîj helwesta wî diyar dike: “A ku li ber destê te ye berî helbestê helwest e. Dema min ew nivisî li ber çavê min xeyalê hejarekî Şêxelayî hebû, ne yê yekî ji şiîrê têr û ku lê serwer bû. Ev şiîr ji mîkrofonê re hatine nivisîn, ne ji xwendina bêdeng re. Qêrîne ne piste pist, rakirin e ne rûniştin, bez e ne meş. Qûre qûr e ne hîske hîsk. Ji bo yekî li ber xeniqandinê awayê qîrînê ne girîng e. Xurtiya qêrînê pê girîng e. A ku li ber destê te ye qîjîn e.”

Par, Komeleya Nivîskarên Kurd (Kurd-Pen) Peşêw  ji bo Xelata Nobelê ya Edebiyatê namzed nîşan da û sevanamzednîşandayîna wî çend rêzeçalakî li hat li dar xistin. Peşêw derbarê namzednîşandana xwe ya ji bo Xelata Nobelê de wiha got: "Xelata Nobelê meseleyeke siyasiye. Heke meseleya Kurdistanê çareser bibe, Ebdulla Peşêw nebe jî dê Ebdulla Peşêweke din derkeve holê. Heke xelatê nedin min, ez bawer dikim ku dê 20 an jî 50 sal bi şûn de kurdekî din dê Xelata Nobelê werbigre."

Evdila Peşêw kî ye? Evdila Peşêw, di navbera salên 1946-47’an de li gundê Bêrkot ku girêdayê Hewlêrê ye tê dinê. Du di saliya xwe de Peşêw bavê xwe wenda dike, li nik mala mamê xwe dimîne. Zor û zehmetiya zarokatiyê bandorek mezin li ser wî dike ku naxwaze zarokatiya xwe bîne bîra xwe. Di sala 1961’an de helbesta xwe ya yekem di kovara Hewlêr de belav dike. Peşêw li Hewlêrê dibistanê diqedîne û li gundek nêzî bajêr dest bi mamostetiyê dike. Sala pey wî diçe Rûsyayê û di 84’an de li Moskoyê Enstîtuya Zimanên Beyanî, beşa wergeriya îngîlîzî û rûsî diqedîne û teza xwe li ser Pîremêrd dinivîse. Di navbera salên 1985-90’an de li Libyayê bajarê Trablûsê di zanîngeha El Fatîh de mamostetî dike û di 94’an de vedigere Kurdistanê. Niha li Fînlandê dijî.

Her kurdê ku jiyana xwe li Kurdistanê derbas kiribe def ji bo wî cîhek girîng digre. Di dema germa havînan de çend derwêş gund bi gund digeriyan û bi efsûniyek weşartî pêçîkên xwe yê ji def jentinê bûye şaraza, li defê dixistin. Ku meriv wan kesên defjen didît hîs dikir ku van kesan amûrek beriya dîrokê bi kar tînin. Dû re wan kesan hêdî hêdî wenda bûn û niha kêm caran xwiya dibin.

Def çawa tê çêkirin? Qasnaxa defê piranî ji daran tê çêkirin. Çermê bo lêdanê ji cermê heywanan tê çêkirin. Di van dawiyan de yên bi plastîk ve jî tên çêkirin heye lê ev qasê yê çermê heywanan guncav nînin. Çermên heywanan yê ji bo defê tê amadekirin pêşî tê germkirin bo şidiyayî be. Bo şidandinê hin caran ava germ tê bikaranîn hin caran jî nêzê agir tê danîn hetanî hat halê tê xwestin. Her çiqas defên bi çermê heywanan tê çêkirin dijwar be jî bo qelîta deng derxistina wî hêja ye. Di hindirê qasnaxê gilover de helqeyên metal hene, bi saya van helqeyên metal dema defjenînê def alî jor û jêr de tê hecandin û rîtma tê xwestin tê bi dest dixin. Her çiqas rehet bixuyê jî ji ber van teybetiyên wî jentina defê gelek zor tê qebûlkirin. Di defên niha de piranî tenê alîkî qasnax bi çermê heywanan girtî ye lê di çavkaniyên dîrokî de em rastê defên du aliyên wî bi çerm girtî jî tên. Di heman demê de xebatên arkeolojîk te em rastê defên çargoşe jî tên ku niha defên bi wî rengê nîne tên. Def piştî kurdan bi rêya erebên bakûrê Afrîqayê derbasê Îspanyayê bû û ket nav muzîka Awrûpayê û wek tambour û basque hat navkirin.

Defjenên jin yên beriya zayînê

Ku meriv şeklê defê difikire bêjinga arvan tê ber çavê meriv. Bêjing jî wek defê     gilover e û alîkî wî girtî ye. Meriv ku li ser bêjing û defê difikire, rê derdikeve ser jinê. Li gor lêkolînvanên dîrokzan her çiqas def niha amûrek ku zêde mêr bikartînin jî be di demên pêşîn de bêtir jinan dijenand. Defa ku ji serdema antîk vir ve amûra rîtuelan e di heykel, nîgar û çavkaniyên niviskî de bi jinê hatî zanîn. Di kolandinên bin erdê de xwedavendên bi def hatine dîtin û ev jî nîşan dide ku def him tiştek pîroz e û tiştek jinanî ye. Piştê ku mislimantî hate Kurdistanê defjeniya jinê nema. Defjenî ket tekela mêran û ev rewş hetanî roja me berdewam e.

Pîroziya defê di baweriya Ehlî Heq de

Di dema zikran de bo muzîkê def tê bikaranîn û ev wek pîroz tê qebûlkirin. Ji ber ku amûrek pîroz tê dîtin; def di nav zikrvanan de tê gernadin her kes destê xwe lêdixe û bi rêzê defê paçî dikin. Di baweriya Ehlî Heq de dema cemê de beşdarvan bi awayek daîre rûdinên û bi hev ve ya bi rêya kemberek an jî bi rêya potek tên girêdan. Bi vî awayê ji însana şiklek gilover derdikeve holê û hemû însanên zikir dikin bi hev be tên girêdan. Vê giloveriyê şiklê defê tîne bîra meriv û teybetiya gilovertiya şeklan di baweriya ehlî heq de dide nîşandayîn.

Di baweriya Ehlî Heq de diayên “Muraqebat” bi muzîkê tê xwendin. Hin kesên di dema van diayan de dikevin rihekî tirans û dikarin li ser komira vêdikeve de derbas bibin û ara vêketî li canê xwe bidin. Hinek derwêş tiştên ecêptir dikin wek bi naqarata “la illaha ill’allah, la illaha ill’allah” şûran di canê xwe de diçikînin, agir vedixwen, li hewa difirîn û hwd. Hin kesên nexweş jî bi rêya defê tê tedavî kirin. Serokolên yeresanan her dem kesên muzîkjen bûne û bawer dikin ku bi rêya muzîkê xwe bigihînin sirên baweriyê. Kesên beşdarê cemê dibin bi rêya muzîkê xwe digihînin sirê rastiyê. Ji hêla din ve yek jî peywira muzîkê bilindkirina nirxên manevî ye. Di baweriya Yeresanî de rih bi rêya muzîkê neqlê Adem dibe.

Wek Ehlî Heq di ezdîtiyê de jî cîhê defê girîng e. Di ayînên olî de kesên bi navê “Qewal” ku vana him muzîkjen in û him jî wezîfedar in li defê dixin. Di van ayînan de kesên bi navê “Koçek” jî wek alîkarê qewal beşdarê merasîma muzîk û reqsê dibin. Ku meriv li qewlên di van merasîman de tê xwendin dinêre koka wan diçe hatîna serdema navend û ev jî nîşanê me dide ku reqs û muzîka ezdiyan bingeha xwe ji çanda paganîst distîne. Hetanî 50 salan def xêncî ayînan li derve nedihat jentin. Di jiyana rojena de jentina defê wek heqaret dihat hesibandin. Di van salên dawî de ev ji holê rabû lê dîsa jî muzîk û diayên nirxbilind di jiyana rojane de nay gotin.

Def:Amûra mûzîkê ya netewa kurd

Tişta ku defê di nav kurdan de derdixe pêş ew e ku; def amûrek netewa kurd e û li tu cîhek din li gor teybetiya defa kurdan nîne. Koka defjeniyê di nav kurdan de diçe beriya zerdeştiyê, bi hatina mislimantiyê wekê hemû amûrên muzîkê def jî hat qedexekirin. Lê wek hin edet û baweriyên beriya mislimantiyê bi hin guhertinên piçûk ket nav baweriya mislimantiyê. Wek hemû gelên din di nav kurdan de jî şopên beriya baweriya mislimantiyê tê dîtin. Ji ber ku di baweriya kardan ya beriya mislimantiyê de def xwedî bandorek mezin bû piştê qebûlkrina mislimantiyê jî bandora defê berdewam e. Di piraniya tarîqatên kurdan de def di zikr û ayînan de tê bi kar anîn û cîhek girîng digre lê ef defjenî tenê di cîhê girtî de tê lêxistin. Derbarê resentiya defê de di nav kurdan de defjenê navdar yê navnetewî Huseyin Zahawî van agahiya da me: “Her miletên li dinyayê bi amûrên xwe yê teybet hene. Di muzîka kurdî de şêweya lêdanê xweser e û amûr jî her wiha resen in. Tu wê amûrê li cem mileteke din nabînî. Mesela di nav ereban de jî def heye lê defa wan li gor ya me gelek cihê ye. Yek ji alî arşîtekt cihê ye, yek jî ji alî jenînê de cihêtî heye. Di nav kurdan de def bi feqî û derwêşan de destpêkirî ye. Li nav her miletê de amûrên resen yê wan heye, di nav kurdan de jî amûra herî balkêş û resen def e. Def li hemû perçê Kurdistanê tên lêdan.”